Capitulum XIII.

Secundo, de punitione per poenas graviores ordinatas ad condemnationem determinatur dupliciter.

Vani autem etc. Supra determinavit de punitione adversariorum per poenas leviores ordinatas ad correctionem, hic autem de punitione eorum per poenas graviores ordinatas ad condemnationem. Et primo determinat de merito culpae ipsorum, scilicet usque ad decimum sextum capitulum: secundo, de supplicio poenae eorum, scilicet a decimo sexto capitulo et deinceps.

Primo determinatur de demerito cnlpae tripliciter.

Meritum culpae respectu condemnatoriae poenae eorum fuit idololatria, qua honorem divinum ad creaturam transtulerunt sive creaturae exhibuerunt. Et ideo primo tangitur multiplex error idololatranlium, scilicet isto capitulo: secundo, detestatio idolorum, scilicet decimo quarto capitulo: tertio, commendatio veri Dei, scilicet decimo quinto capitulo.

Primo agitur de errore idololatrantium.

Error idololatrantium tangitur duplex: primus, colentium Dei creaturas: secundus, colentium propriae facturas: Infelices autem.

Ipsorum error primas.

In prima primo tangitur in eis causa tanti erroris, scilicet ignorantia Dei: secundo, praedictae cansae effectus, scilicet creaturas cultura: Sed aut ignem: tertio, utriusque inexcusabilius: Quorum si specie: quarto, in comparatione ad alios idlololatrantes: Sed tamen. - In prima tangitur duplex ignorantia, scilicet quia nec fide agnoscebant Deum nec ratione cognoscebant ipsum: Et de his, quae videntur. (Vers. 1.). Dicit ergo: Vani etc. Ita dictum est , quod aliqui cognoverunt Deum inter flagella, sed eum non sunt venerati: autem, pro sed: vani sunt omnes homines etc.; Ecclesiastae primo : " Vanitas vanitatum " etc. " An ulaverunt enim post vanitatem creaturae et vani forti sunt", ut habetur Ieremiae secundo: vani, inquam, vanitate cogitationis: unde ad Romanos primo : " Evanuerunt in cogitationibus suis" etc: item in Psalmo: " Dominus scit cogitationes hominum, quoniam vanae snnt". Item, vanitate locutionis: unde in Psalmo: " Vana locuti sunt unusquisque ad proximum suum " etc. Item, vanitate operationis: unde Ieremiae quinquagesimo primo: " Vana sunt opera eorum et risu digna ". In quibus non subest scientia Dei, id est cognitio de Deo per fidem. Augustinus : " Neque quidquid sciri potest ab homine in rebus humanis, ubi plurimum supervacuae vanitatis et noxiae curiositatis est, huic scientiae tribuo, scilicet scientiae divinae: sed illud tantum, quo fides saluberrima gignitnr, nutritur, defenditur, roboratur, qua scientia non pollent " etc. Et de his quae videntur bona, scilicet aperte: non potuerunt, scilicet impotentia sequente voluntatem, non antecedente: unde Glossa : "Non potuerunt intelligere etc, obstante caecitate peccati", secundum illud supra secundo: " Excaecavit eos malitia eorum"; in Psalmo: (Noluit intelligere, ut bene.ageret"; intelligere, id est intellectu cognoscere: non enim sensu cognosci potest Deus: primae Ioannis quarto: "Deum nemo vidit unquam "; eum qui est, id est Deum, cui esse est substantiale, non accidentale: unde Hilarius : " Esse non est accidens Deo, sed subsistens veritas". Item, cui esse semper praesens est, nunquam praeteritum, aut futurum. Deus enim, secundum Augustinum , semper est, non fuit, aut erit, quia non novit, scilicet per experientiam, praeteritum, aut futurum. Item, cuius esse purum est quia quidquid in eo est, ipse est: Augustinus : "Quidquid in Deo est Deus est". Item, cuius esse ab alio non est, immutabile est: unde Hieronymus ad Marcellam : " Deus, qui solus exordium non habet verae essentiae nomen tenuit, quia in eius comparatione, qui vere est, quia incommutabilis est, quasi non sunt, quae commutabilia sunt", ut sunt omnes creaturae, secundum illud Psalmi: "Sicut opertorium mutabis eos, et mutabuntur: tu autem idem ipse es " etc.: item Malachias tertio : " Ego sum ", Deus, vel " Dominus, et non mutor ". Propter rationes praedictae Moysi quaerenti nomen eius ait Exodi tertio : "Ego sum, qui sum. Ait: sic dices filiis Israel: Qui est misit me ad vos". Neque operibus attendentes, quae scilicet ipse fecit, agnoverunt, quis esset artifex, scilicet horum, et tamen faciliter poterant cognoscere: ad Romanos primo : " Invisibilia enim Dei per ea quae focta sunt, a creatura mundi intellecta conspiciuntur".

(Vers. 2.). Sed aut ignem, scilicet Vulcanum, ut Chaldaei ignem adorantes: aut spiritum, id est aethera, scilicet partem aeris superiorem, quem quidam intelligebant per Iovem fulminatitem; aut citatum aerem, id est partem inferiorem aeris, quam vocabant Iunonem: aut gyrum stellarum, id est caelum stellatum, ut illi qui adorabant militiam caeli, de quibus dicitur Deuteronomii decimo septimo : " Ut vadant et serviant diis alienis, et adorent eos: solem et lunam et omnem militiam caeli"; aut nimiam aquam, quam scilicet vocabant Neptunum; aut solem, quem vocabant Phoebum vel Apollinem, quem adorabant Babylonii: autlunam, quam vocabant Dianam, vel " caeli reginam ", de qua Ieremiae quadragesimo quarto. Rectores orbis terrarum deos putaverunt, propter aliquos effectus eorum mundo necessarios.

Nota, quod creaturae esse deos, non debuerunt putare, primo propter naturae corporeitatem, quia

Deus spiritus est; Ioannis quarto : " Spiritus est Deus ". Item propter situm et figurae determinationem: Deus enim ubique praesens est totus: item infigurabilis est secundum Deitatem. Item propter virtutis ad certos effectus determinationem et limitationem: Deus enim omnipotens est: supra undecimo : " Misereris omnium, quia omnia potes ". Item propter naturalium effectuum necessitatem et inevitabilitatem; Deus enim liberi arbitrii est. Item propter motum localem: quia Deus immobilis est, cum sit principium omnis motus; Boethius :

Stabitisque manens das cuncta moveri.

Item propter aeternitatis defectibilitatem: Deus enim est aeternus, creaturis autem deficit aeternitas sive deest .

Secundum sensum spiritualem, ignem colunt luxuriosi; spiritum, superbi: citatum aerem, iracundi et impetuosi; gyrum stellarum, in scientia curiosi: nimiam aquam, voluptuosis; solem haec inferiora gignentem, cupidi: lunam, pigri et accidiosi. Quorum si specie. Hic ostenditur inexcusabilitas eorum, quia scilicet potuerunt Creatorem cognoscere vel per creaturarum pulcritudinem, vel per earum virtutem: quod ostenditur ibi: Aut si virtutem etc.; vel per utrumque simul, quod ostenditur ibi: A magnitudine etc.

(Vers. 3.). Dicit ergo: Qudrum si specie deleetati, id est pulcritudine: Danielis decimo tertio :

. " Species decepit te" etc.: deos putaverunt, supple: ipsos esse: putaverunt, inquam, falsa et erronea opinione, cum non sit nisi unus Deus: Deuteronomii sexto: " Deus tuus unus est". Sciant, quanto dominator eorum, scilicet Creator eorum, gubernator, conservator et possessor, secundum illud Iudith nono: "Deus caelorum, creator aquarum, rex universae creaturae tuae "; his speciosior est, scilicet qui tam speciosa fecit: speciosior, inquam, infinita distantia, quia Deus speciosus per essentiam, sed creaturae per participationem: supra septimo : " Speciosior est sole ". Speciei enim generator, speciei scilicet creatnrae per eius productionem, secundum illud Boethii:

Pulcrum pulcherrimus ipse Mundum mente gerens similique imagine formans.

Vel: speciei, increatae, id est Filii per aeternam generationem. Haec omnia constituit, scilicet superiora, media et inferiora.

(Vers. 4.). Aut si virtutem, id est potentiae magnitudinem, et opera eorum, id est effectus a potentia procedentes, mirati sunt, scilicet ita, ut ipsos esse deos crederent. Intelligant ab ipsis , id est ex eorum consideratione, secundum illud Iob duodecimo: "Interroga iumenta, et docebunt te"; quoniam qui haec fecit, scilicet .Deus, fortior est illis, id est potentior: unde Ecclesiastici quadragesimo tertio: " Ipse est omnipotens supra omnia opera sua et magnus vehementer "; item Iob nono: " Si fortitudo quaeritur, robustissimus est".

(Vers. 3.). A magnitudine enim speciei, id est pulcritudinis, et creaturae, id est virtutis creaturarum, cognoscibiliter, non sensibiliter, id est oculo intellectuali, non sensibili, poterit Creator Iiorum videri: Augustinus : "Omnia clamant: Deus me fecit"; totus enim mundus est quasi liber quidam, in quo Creator potest cognosci per eius potentiam, sapientiam, bonitatem, relucentes in creaturis: unde Ecclesiastici vigesimo quarto : " Haec omnia liber vitae "; Isidorus: " Creator per creaturam suam laudatur , et quanto sit excellentior, ex operis sui conditione monstratur ".

Sed tamen etc. Hic ostendit culpam colentium creaturas in comparatione ad alios idololatras; et primo ostenduntur respectu illorum aliquo modo excusabiles: secundo ostenditur, quod tamen sunt simpliciter inexcusabiles: Iterum autem.

(Vers. 6.). Sed tamen etc., quasi dicat: sic errant illi; sed tamen adimc in his, scilicet sic errantibus, minor est querela, id est ratio querelae, quam in adorantibus sculptilia, quia, sicut dicitur Baruch ultimo , " non lucebunt ut sol, neque illuminabunt ut luna ", scilicet ipsa sculptilia. Et hi enim, scilicet qui colunt creaturas, forsitan errant: forsitan est hic nota libertatis arbitrii, non nota dubitationis. Deum quaerentes, scilicet quadam curiositate, secundum illud Actuum decimo septimo : " Fecit ex uno omne genus hominum inhabitare super universam faciem terrae etc, quaerere Deum, si forte attrectet eum, aut inveniant ". Et volentes invenire , scilicet intentione affectus: Canticorum tertio: "Surgam et circuibo civitatem ", id est creaturarum universitatem. Secundum enim Boethium de Consolatione, "mentibus hominum insita est veri bonique cupiditas ".

Sed obiicitur: quia Lucae undecimo dicitur: " Omnis, qui quaerit, invenit": ergo isti inveniunt verum Deum.

Dicendum, quod illud intelligitur de quaerentibus pie, non curiose.

(Vers. 7.). Etenim, cum in operibus illius conversentur, scilicet de illis disputando quantum ad intellectum, secundum illud Ecclesiastae tertio : " Mundum tradidit disputationi eorum "; et utendo, scilicet quantum ad affectum et effectum, quia Matthaei quinto: "Solem suum facit oriri super bonos et malos ". Jwpiirunt,scilicet ratiocinando, et persuasum habent, scilicet sententiando: quoniam bona sunt quae videntur: Genesis primo: " Vidit Deus cuncta, quae fecerat, et erant valde bona ". In hoc sunt isti meliores sive minus mali ipsis Manichaeis, qui haec visibilia dicunt esse mala.

(Vers. 8. 9.). Iterum autem nec his debet ignosci. Simplex enim ignorantia meretur veniam ; unde primae ad Timotheum primo : " Misericordiam consecutus sum, quia ignorans feci"; sed ignorantia crassa et supina, non: unde primae ad Corinthios decimo quarto: " Si quis ignorat, ignorabitur ".

Si enim tantum potuerunt scire, ut possent aestimare saeculum, id est naturas rerum saecularium cognoscere: quomodo huius Dominum, scilicet saeculi, facilius non invenerunt? quasi dicat: facilius potuissent Deum cognoscere.

Sed contra : Supra nono : " Difficile aestimamus quae in terra sunt; quae autem in caelis sunt quis investigabit "?

Dicendum, quod non vult dicere, quod facilius potuerunt cognoscere, Deum esse horum auctorem simpliciter: sed ipsum potius esse Deum, quam ea quae colebant.

Ipsorum error secundus circa duo.

Infelices autem etc. Hic ponitur error colentium facturas proprias, primo, facturas proprias in materia metallina; secundo, in materia lignea: Aut si quis.

(Vers. 10.). Dicit ergo: Infelices autem sunt, scilicet per privationem felicitatis viae, de qua supra tertio : "Sapientiam et disciplinam qui abiicit infelix esu. Et inter mortuos, scilicet aeterna morte spes illorum est, id est exspectatio: spes autem hic sumitur improprie, quia spes proprie dicta non est nisi de bono. Inter mortuos, inquam, spes illorum est, per privationem felicitatis aeternae, secundum illud Psalmi : " Sicut vulnerati dormientes in sepulcris, quorum non es memor amplius, et ipsi de manu tua repulsi sunt", de manu scilicet misericordiae salvantis, non de manu iustitiae punientis. Vel primum refertur ad poenam damni in futuro secundum ad paenam sensus. Illorum, inquam,qui appellaverunt deos etc. Et bene dicit appellaverunt: sunt enim dii appellatione tantum, non natura. Opera manuum hominum, secundum illud Psalmi : " Simulacra gentium argentum et aurum, opera manuum hominum "; Isaiae secundo: "Opus manuum suarum adoraverunt, quod fecerunt digiti eorum "; aurum et argentum, id est facta de auro et argento quantum ad materiam, secundum illud Osee secundo:"Argentum et aurum multiplicavi eis, quae fecerunt Baali, secundum illud Isaiae secundo: " Repleta est terra auro et argento, et non est finis thesaurorum eius, et repleta est terra eius idolis ". Artis inventionem, id est figuram aliquam arte inventam, et hoc quantum ad formam. Et similitudines animalium, non ipsa animalia, sed ipsorum imaginem vel similitudinem: contra quod dicitur Deuteronomii quarto : " Non facietis similitudinem omnium animalium, quae in terra sunt ". Aut lapidem inutilem, scilicet utilitate, quam idololatrae ei inesse credunt, quamvis sit utilis quantum ad usum naturalem, quia nihil superfluum in operibus Dei, cuiusmodi sunt creaturae; Deuteronomii trigesimo secundo : " Dei perfecta sunt opera ", non superflua nec diminuta. Opus manui antiquae, id est manus antiqui artificis, quia "in antiquis est sapientia ", Iob duodecimo. Contra haec omnia dicitur Actuum decimo septimo : " Genus ergo cum simus Dei, non debemus aestimare auro, vel argento, aut lapidi sculpturae artis aut cogitationis hominum divinum esse simile ".

Aut si quis. Hic ponitur error colentium facturas proprias in materia lignea: et primo tangitur eorum error in fabricando vel carpenlando; secundo, in venerando: Et de substantia. __ In prima primo tangit materiam: secundo formam: Et per scientiam: tertio situm: Et faciat ei etc: quarto impotentiam: Imago etc.

(Vers. 11,). Aut si quis artifex faber: faber hic large sumitur pro artifice in quacumque materia sive lignea, sive alia, non tantam ferrea: de silva lignum rectum secuerit: Isaiae quadragesimo quarto : " Succidit cedros, tulit ilicem " etc. Et huius, scilicet ligni, docte eradat omnem corticem, scilicet exteriorem; et arte sua usus, fabricet diligenter vas utile: Glossa: " Valde utile ", in conversationem vitae, humanae scilicet: secundae ad Timotheum secundo: "In magna enim domo sunt vasa lignea et fictilia " etc.

(Vers. 12.). Reliquias autem huius operis , id est ligni praedicti, ad praeparationem escae abutatur, id est, utatur, secundum illud Isaiae quadragesimo quarto: " Sumsit ex eis et calefactus est, succendit et coxit panes ".

(Vers. 13.). Et reliquum horum, horum scilicet, quae in usus humanos posita sunt: quod ad nullum usum , scilicet humanum, facit, id est valet, ipsum dico lignum curvum, scilicet in se ipso, et vorticibus, id est nodis, plenum, scilicet exterius; seulpat diligenter, scilicet removendo nodositates, per vacuitatem suam, quia, quantumcumque ibi laboret, totus labor eius otiositas reputatur, eo quod ibi . inutiliter laboret. Et per scientiam suae artis figuret illud, scilicet exteriori lineatione, et hoc quoad formam: et assimilet illud imagini hominis, scilicet membrorum repraesentatione. Et nota, quod non dicit assimilet homini, sed imagini hominis, quia in exterioribus et non interioribus potest esse ista configuratio.

(Vers. 14. 15. 16.). Aut alicui ex animalibus illud comparet, id est assimilet: ad Romanos primo : "In similitudinem imaginis corruptibilis hominis et volucrum et quadrupedum " etc: item in Psalmo: (Mutaverunt gloriam suam in similitudinem vituli comedentis foenum ". Perliniens, id est exterius, rubriea, id est regula vel filo tracto colore rubeo, quo fit distinctio. Dicitur enim rubrica terra rubra et color, qui inde fit, et regula vel filum, quo fit, et ipsa tinctura, et debet semper media produci . Et rubicundum faciens fuco colorem illius: fucus dicitur color innaturalis et quasi adulterinus. Item notandum, quod fucus dicitur animal api simile, quod non mellificat, sed mel devorat: item, quaedam herba, quae tingit: item, quilibet color adulterinus: item, mendacium sive fraus et dolus secundum Papiam . Et omnem maculam, quae in illo est, scilicet ligno, perliniens terra . - Et faciat ei dignam cohabitationem: unde Baruch ultimo: " Constitutis illis in domo, pleni sunt oculi eorum pulvere a pedibus introeuntium ". Et in pariete ponens illud, scilicet ut magis appareat, et confirmans ferro, id est clavis ferreis. __ Ne forte cadat; Isaiae quadragesimo primo : " Confortavit eum clavis, ne moveretur "; prospiciens illi, id est praevidens et praecavens; sciens, quoniam non potest adiuvare se, scilicet per se ipsum: unde in Psalmo: "Manus habent, et non palpabunt: pedes habent, et non ambulabunt" etc. Nec mirum: imago enim est, id est similitudo rei, non ipsa res: et opus est illi adiutorium, scilicet humanum: Baruch ultimo : " Si ceciderint in terram, a semetipsis non consurgenti, ut patuit de Dagon, primi Regum quinto: item Ieremiae decimo: " Portata tollentur, quia incedere non valent".

(Vers. 17.). Et de substantia sua, id est de possessione exteriori, et de filiis suis, id est de salute filiorum suorum, et de nuptiis, scilicet contrahendis, votum faciens, scilicet ei, inquirit, scilicet ab eo, ut petat necessaria sibi et filiis, cum tamen non sit vovendum nisi Deo, secundum illud Psalmi " Vovete et reddite Domino Deo vestro" etc; item Isaiae decimo nono: " Vota vovebunt Domino et solvent ". Non erubescit loqui, scilicet ipse animam habens, cum illo, scilicet deo falso, qui sine anima est: Baruch ultimo : " Cum audierint, mutum non posse loqui, offerunt illum ad Bel "; in Psalmo: "Os habent, et non loquentur ".

(Vers. 18.). Et pro sanitate, id est sua vel suorum, infirmum, id est omnino impotentem, quidem, id est certe, deprecatur et pro vita rogat mortuum, id est omnino vita carentem, ita quod intelligatur mortuus negative, non privative, quia, si privative, tunc intelligeretur aliquando vitam habuisse, sed postea privatus fuisse: quod falsum esset. Et in adiutorium inutilem invocat, id est non potentem iuvare se vel alium: unde Baruch ultimo : "Habet in manu gladium, et se a latronibus non liberat ".

(Vers. 19.). Et pro itinere, id est itineris directione, petit ab eo qui ambulare non potest, secundum illud Psalmi : " Pedes habent, et non ambulabunt " etc: Baruch ultimo: " Sine pedibus in humeris portantur ". Et de acquirendo, scilicet per negotiationes, et de operando, scilicet per mechanicas artes, et de omnium rerum eventu, generaliter petit ab eo qui in omnibus est inutilis; Isaiae quadragesimo quarto : " Formavit deum et sculptile conflavit ad nihil utile .

Sed videtur, idem posse Christianis obiici jmagines adorantibus.

Sed dicendum, quod non est simile: quia idololatrae adorabant imagines ut res, putantes, in eis aliquod vivum esse; Christiani vero adorant ut tigna solum, et in quantum ducunt in illa quorum sunt signa .