CAPUT I.

De considerationibus sumptis ab habitu et potentia et actu.

Sic autem terminato problemate de genere logico sive non contracto (quia problematum tres sunt differentiae, logicum, naturale, et morale) oportet dicere qualiter terminetur problema de genere contracto ad materiam naturalem. Inspiciendo autem ad morale primo dabimus considerationes ab habitu, actu, et potentia, quae sunt in anima : et sic ulterius ad alias procedemus.

Rursus igitur praeter omnia quae de genere logico non contracto dicta sunt, in terminatione generis contracti ad materiam moralem considerandum si assignando genus speciei assignatae habitum (qui est species) in actum posuit ut in genus proprium : aut e converso actum posuit in habitum ut in genus : sic enim male assignavit genus. Verbi gratia, sensum secundum habitum dixit esse in genere motum per corpus : male enim assignavit, quia sensus est habitus sive potentia habitualis habitu naturali perfecta. Motus autem actus vel operatio : et sic species esset in genere qualitatis, et genus in genere actionis : quod esse non potest : quia diversorum generum et non subalternatim positorum diversae sunt species et differentiae. Similiter autem hoc eodem peccato peccavit si memoriam (actum sive operationem) dixit esse habitum contentivum sive conser- vativum opinionis sive per opinionem assignatorum : nam nulla memoria dicitur habitus, sed magis actus est: sic enim speciem quae est actus, posuit in genus quod est habitus, et sic genus qualitatis erit genus speciei praedicamenti actionis : et sequitur idem inconveniens quod prius, quod etiam diversorum generum et non subalternatim positorum erit una et edaem species.

Quod autem diximus memoriam semper esse actum et non habitum, intelligendum de memoria animae rationalis quae nun potest esse potentia sive pars animae rationalis, ut in libro de Anima a nobis est praedicatum : nec potest esse habitus animae rationalis, sed est actus ejus secundum conversionem rationis vel intellectus ad ea quae sunt in memoria quae est pars sensibilis animae : et haec conversio reminiscentiae quae est animae rationalis, est actus, ut dictum est.

Peccant autem juxta hoc peccatum et illi qui habitum, id est, speciem quae dicit habitum, ordinant in abstinentiam sicut in genus, cum abstinentia irae non genus sit mansuetudinis, sed consequens ad genus ejus et ad mansuetudinem in passione et actu circa quae est mansuetudo : et non est quid mansuetudinis. Sic peccant qui dicunt fortitudinem esse abstinentiam superfluorum timorum, et dicunt justitiam abstinentiam esse lucrorum, quae sunt minus accipere in damnis et plus in lucris, ut in V Ethicorum dicit Aristoteles. Haec enim consequuntur fortitudinem et justitiam, et non sunt quid de ratione istarum virtutum, sicut genus est

quid de ratione speciei. Et ideo Aristoteles in libro de Bonis laudabilibus consequentia distinguit a virtutibus et operibus virtutum.

Probatio autem eorum quae in exemplis dicta sunt : quia fortis et mitis est qui non patitur, et ideo abstinentia irae et passionis consequuntur forte ut proprium accidens : abstinens autem est qui est continens, et in VII Ethicorum vocatur qui patitur et sentit illicitas passiones, sed non deducitur a mente mensurante rectum per vim passionis. Propter quod abstinens sive continens ab ira non est genus mitis et fortis : mitis enim est qui neque sua ira aliquem provocat, neque aliena ira provocatur. Fortis vero est, qui non sentit periculum perfectione virtutis. Justus est, quem non movent illicita lucra. Continens autem sive abstinens in omnibus his qui quidem sentit multum patiendo, sed passionibus non deducitur a dictamine rationis etmensura. Propter quod talis abstinentia sive continentia ab actu et non a passione imperfecta virtus ab Aristotele vocatur, quamvis sit imperfecta non habendo modum virtutis in hoc quod ipso gaudeat abstinens, cum generalis sit membrorum continentia ab omnibus illicitis, ne in actum prorumpant, et sic a meta mentis in concupiscentiae vel passionis alterius actus. Et propter hoc fortasse sequitur potentia sive facultas talis utrumque dictorum et mitem et fortem, ut scilicet si passa fuerit motu passionis ad illicitum moventis, quod non deducatur, sed teneat se et membra, ne perficiat in opere illicito quod patitur concupiscendo, et sic abstineat vel abstinentiam habeat: nec tamen propter hanc continentiam hoc quod est abstinentia irae vel timoris, inest huic quod est mitis vel fortis ut genus speciei. Et ideo non sequitur abstinentem timorum fortem esse, nec abstinentem irae mitem, sed potius sequitur illum fortem esse et mitem qui nihil patitur ab hujusmodi passionibus timoris vel irae.

Et aliquoties juxta idem peccant in id quod quolibet modo sequitur secundum consequentiam rationis dicimus, ut isto posito aliud sequatur ex isto, quamvis forte praecedat secundum causam et tempus : sic enim peccant qui ponunt tristitiam esse genus irae, et opinionem genus fidei : utraque enim ista sequitur quodammodo converti ad assignatas species iram et fidem : neutrum tamen horum est genus ad quod sequitur, sicut jam paulo ante probatum est. Cujus ratio est quia qui irascitur, tristatur : tristatur quidem priore secundum causam et tempus in eo facta tristitia : quae tristitia est etiam causa irae : non enim ira est causa tristitiae, sed e converso tristitia est causa irae : genus enim est causa naturae speciei. Propter quod similiter ut quidem genus irae non est tristitia secundum eamdem rationem, neque fides est opinio recta, ut opinio sit genus fidei. Cujus probatio, quod contingit eamdem opinionem habere et credentem et fidem non habentem : quod non contingeret si fides esset species opinionis : quia non contingit speciem de genere in non genus permutari, cum genus sit quid de ratione speciei : non enim contingit, quod idem permaneat in ratione cujusdam si id quod est secundum speciem, permutatum sit : quemadmodum non contingit idem animal quandoque esse hominem, et quandoque non esse hominem, subjecto eodem permanente.

Si quis autem contra haec quae dicta sunt objiciendo dicat, quod contingit omnem opinantem simul cum hoc quod opinatur credere : tunc sequitur quod opinio et fides secundum aequalem ambitum praedicationis dicuntur. Propter quod sequitur quod neque opinio erit genus fidei, quia de aequalibus tunc opinio et fides dicuntur. Jam autem dudum ostensum est quod de pluribus oportet genus praedicari quam species.

Considerandum autem in rebus moralibus comparando eas ad illa secundum quae natae sunt inesse animae : si enim species sit animae secundum aliquam po-

tentiam : et genus non insit secundum eamdem potentiam, interimitur genus : et non bene assignatum est genus. Videndum etiam praeter inducta si rupe? aliquo uno nata fieri sint species et genus ; in quo enim ut in subjecto est species, et genus est in eodem, ut patet: quia in quo ut in subjecto est album, in eodem et secundum idem est color : et in quo grammatica ut in subjecto, in eodem et secundum idem est disciplina sive scientia. Si vero alius verecundiam ut speciem dicat esse timoris, ita quod verecundia species sit, et genus ejus de eo essentialiter praedicatum sit timor : si quis hoc modo iram ut speciem dicit esse, tristitiam ut genus, accidit quae non in eodem et neque secundum idem in quo est genus et species : et sic constat quod male genus assignavit, nam verecundia quidem non est in anima nisi in rationali potentia : propter quod dicit Avicenna quod primum signum rationis est verecundia : propter quod etiam nullum de brutis animalibus verecundatur. Timor autem qui est figura cordis secundum systolem, cum sit in anima secundum animositatem (hoc est, secundum irascibilem) quae animositate movetur : quia in illa est audacia quae est timori contraria : Similiter est de tristitia et ira : quia tristitia quae est constrictio cordis ex absensia delectabilis et praesentia contrarii, est in concupiscibili, in qua est etiam voluptas sive delectatio sive gaudium. Ira autem fit in anima secundum animositatem: propter quod non sunt timor et tristitia verecundiae et irae quae sunt assignata pro generibus : eo quod non in eisdem et secundum eamdem potentiam sunt nata fieri in anima cum speciebus assignatis. Similiter autem est quis peccans si amicitiam posuit in concupiscibili : tunc amicitia non erit voluntas quaedam : quia amicitia voluntas est quaedam secundum praedicationem generis de specie : omnis enim voluntas rationalis inest animae, et sic species et genus non insunt secundum idem.

Utilis autem hic locus est non tantum ad genus, sed etiam ad accidens comparatum ad subjectum cui accidit: quia sequitur, si non inest secundum idem, quod similiter non inest, et similiter inesse vel non inesse determinatur in accidente.

Est autem hic notandum, quod pro certo ab Auctoribus timor ponitur esse genus verecundiae : dicit enim Damascenus quod verecundia est timor in turpi perpetrato. Sed timor dicitur aequivoce secundum quod est fuga turpis, et secundum quod est fuga periculi. Hoc autem modo quo est fuga cordis in periculo, non potest esse genus verecundiae : et sic intelligitur quod dicitur hic.

Rursum inspiciendo in speciem et genus simul et modum quo species genus participat, considerandum quod si assignatum genus secundum partem participat speciem, cum secundum totum debeat genus speciem participare. Dico autem secundum totum : quia secundum totum tam materiale quam formale quod est in genere. Totum enim genus est in specie quoad esse : genus enim non videtur secundum quid participari a specie: nam homo non est secundum quid animal, nec grammatica secundum quid disciplina : similiter est in aliis speciebus participantibus sua genera. Considerandum ergo in quibus speciebus secundum quid et non totum participatur genus: cujus exemplum est, ut animal dicatur visibile vel sensibile secundum genus : nam non nisi secundum quid sive secundum partem animal sensibile vel visibile dicitur : quia secundum corpus solum est sensibile vel visibile animal, et non secundum totum quo animal est animal : et ideo sensibile vel visibile non est genus animalis.

Latent autem aliquando alii et decipiuntur totum (hoc est, totam speciem) in partem ponentes ut in genus : et ideo peccant ut ponentes animal secundum genus esse corpus sensibile, hoc est, quod sentitur et est particulare : nullo enim modo pars de toto composito sive specie composita praedicatur. Propter quod non est corpus genus animalis. Et ideo quia est pars materialis ejus. Sciendum tamen quod Porphyrius corpus ponit genus animalis : sed hoc non est corpus hoc particulare, sed corpus universale abstractum ab hoc vel ab illo.

Adhuc autem coacervando naturalia cum moralibus videndum, si aliquid de numero vituperabilium sive fugiendorum ut species ponunt inpotentiam aut possibile, sicut in genus, hoc est, potestatem: quia quis potens ad agendum sive faciendum aliquid efficitur vituperabilium sive fugiendorum, ut actus genus ponunt : quia tunc actum vituperabilis ponentes in potentiam agendi ut in genus peccant: quia potentia agendi vituperabile non est vituperabilis, nec de vituperabili essentialiter praedicatur ut genus, ut sophisticum vel detractorem vel latronem dicens secundum genus eum qui valet (hoc est, potest vel facultatem habet) latenter extranea furari : sophista quidem qui scientias, detractor autem famam, et latro lucra : non necesse enim de numero praedictorum, quod aliquis existat in hoc talis, videlicet quod sit sophista vel detractor vel latro, in eo quod habeat potentiam aliquid talium faciendi, sed potius ab actu : quia a potentia quae ante actum est et non conjuncta actui, non necessario dicitur aliquis vel malus vel bonus in aliquo operabili, sed potius ab actu, ut dicit Aristoteles nono primae philosophi ae : quia sic omnis homo diceretur et bonus et malus, et laudabilis et vituperabilis : potest enim et secundum hanc potentiam et deus et studiosus (hoc est, virtuosus homo) prava agere : sed non sunt denominati quod sint pravi vel sophistae, vel detractores, vel latrones, vel deus studiosus. Nam omnes qui dicuntur pravi, et nomen accipiunt secundum appetitum actualem pravitatis, et non secundum potentiam pravitatem faciendi: quia anima est natura ipsa rationalis. Et dico sophistam deci-

pientem in verbis, detractorem susurratorem ad alicujus infamiam, latronem autem actualiter volentem tractare in furno (hoc est, in nigro) censum hominum. Deum dico secundum diffinitionem deorum, qui nihil pravum velle potest : quia pravum velle non est potentia, sed impotentia et defectus. Studiosum autem dico, qui mobilitate suae honestatis nihil pravum vult secundum actum : potest tamen prava agere : eo quod, sicut dicit Damascenus, omne creatum vertibile est secundum electionem et voluntatem ad minus : increatum autem nullo modo est vertibile.

Ad idem autem adhuc est alia ratio, quod etiam nihil secundum potestatem dicatur laudabile vel vituperabile : quia omnis potestas sive facultas aliud faciendi (cum haec sit de factione) vere est de numero eorum quae sunt eligenda: eo quod potestas benefaciendi et potestas malefaciendi est una numero in radicali principio rationis : quia ratio in hoc differt a naturali potentia ; quia potestas rationalis valet ad opposita, et non obligatur ad unum, ut dicit Aristoteles nono primae philosophiae . Nam hoc modo in prava potestates (hoc est, potestates agendi prava) eligendae sunt, non in quantum pravorum sunt, sed secundum quod sunt de perfectione potestatis agendi in rationali natura : eo quod et deum et studiosum eas habere dicimus: possunt enim dii et studiosi prava agere, hoc est, tales habent potestates quibus aliquando prava aguntur : hoc enim est de commendatione boni, quando benefacit non ex necessitate, sed cum possit prava agere. Unde potestas prava agendi, signum est in bonis quod libere bonum agunt, et sic sunt commendabiles, eo quod agunt bona potestates tales habentes. Patet ergo quod peccant, qui aliquid actu vituperabilium ut speciem in potestate faciendi tanquam in genus ponunt : propter quod nullius secundum actum et speciem vituperabilis erit genus potestas id faciendi.

Adhuc autem ad hoc est alia ratio deducens ad impossibile : quia si dicatur quod non est, sicut dictum est, quod potestas aliquid faciendi sit genus alicujus secundum actum et speciem vituperabilis, accidet per consequentiam argumenti quoddam vituperabilium esse eligendum : quia faciendi eligenda est potestas : ergo potestas faciendi erit secundum hoc vituperabilis : quia genus ejus quod est vituperabile, universaliter secundum totum suum ambitum suae communitatis est vituperabile. Idem autem peccatum accidit si quid (hoc est, aliquid) de numero propter se honorabilium et intelligibilium in potestate posuit ut speciem in genus, vel posuit ipsum in possibile, hoc est, in potens hoc facere ut in genus: vel etiam posuit ipsum ut genus effectivum illius, quia hoc etiam secundum potestatem efficiendi determinatur. Nam omnis potestas et omne possibile sive potens sive effectivum alicujus, est eligibile propter aliud, et propter id ad quod est, et propter aliud eligibile non potest esse genus ejus quod est eligibile propter se.

Adhuc autem considerandum non in unum genus tantum, sed in genus multiplicativum interimitur problema de genere : considerandum enim (et praecipue in moralibus) si aliquid in specie assignatum (quod est de numero eorum quae in duobus sunt, sicut in genere) posuit in altero tantum sicut in genere : duo enim vel plura circumloquuntur unum genus tantum : et si ponitur id in uno illorum tantum (cum potestas generis ex duobus sit vel pluribus) male assignatur genus : hoc quidem enim non contingit in unum ponere ut in genus : quia generis perfectio consistit in duobus vel pluribus, ut in seductione vel detractione in specie et actu detractum non contingit in uno ut in genere ponere, cum seductor sit qui appetit, et potest facere impossibilia (hoc est, inconvenientia ad quae non est data

potestas, cum omnis potestas sit data ad bonum) dicitur seductor vel detractor ab utroque istorum simul. Unde potens non appetens, et si potens dicitur, non tamen dicitur seductor vel detractor : sed tantum ille qui habet utrumque hoc simul, hoc est, potestatem cum actu appetitus conjunctam : propter quod unum illorum tantum non est ponendum genus, sed utraque haec simul quae dicta sunt. Neque enim dicere intendimus, quia aliquid unum specie sit in duobus generibus non subalternatim positis, sed quod duo sunt quae integrant unum genus et circumloquuntur ipsum : et non est hoc ponendum in altero illorum sicut in genere.