CAPUT XXX. De intellectu agente.

De intellectu agente quod sit, sic probat Avicenna. Anima humana est intelligens prius in potentia, postea est intelligens in effectu : omne autem quod exit de potentia in effectum, non exit nisi per causam, quae deducit illud de potentia in effectum : sed causa dans formam intelli- gibilem, non est nisi intellectiva in effectu : ergo necessario est agens intellectus. Utrum autem intellectus agens sit separatus a substantia animae, vel sit animae differentia : et si separatus est, an sit intelligentia creata, quae est Angelus, aut increata, quae est Deus, quaerendum est. Quod ergo sit intelligentia increata, quae est Deus, sic probatur. Augustinus in libro Soliloquiorum dicit : " Sicut in isto sole tria aniniadvcrtubtur, scilicet quod est, quod fulget, quod illuminat : sic in Deo tria intelligere debemus, quod est, quod intelligit, quod caetera intelligere facit. " Si ergo Deus est intellectus intelligere faciens, est intellectus agens. Item Joan. I, 9 : Erat lux vera quae illuminat, etc. illuminatio autem non est ad cognoscenda sensibilia, sed intelligibilia. Erit ergo Dei Filius lux ad manifestanda intelligibilia : ergo est intellectus agens.

Quod autem intellectus agens sit intelligentia creata, quae est Angelus, probatur : quia, sicut dicit beatus Dionysius, manifestatores sunt Angeli omnes : et etiam ad ipsos pertinent omnes revelationes, ut patet ex Apocalypsi et Daniele : sed constans est quod hujusmodi manifestatio quae est per Angelos, non fit virtuti sensitivae : fit ergo virtuti intellectivae : sed. non nisi per irradiationem. Unde dicuntur Angeli lucis, in quorum speciem aliquando se Satan transfigurat. Ergo intelligentia angelica est intellectus agens, item lux intelligentiae primae est inaccessibilis : 1. Timot. VI, 16 : Et lucem inhabitat inaccessibilem. Ergo ea non erit intelligere : oportet enim quod sint proportionabilia videns et lux. quae debet videri : non erit ergo intelligentia divina intellectus agens respectu animae : sed. cum proportio sit lucis intelligentiae angelica) ad visum intellectus humani, et in proportionabili luce est videre. Erit igitur intelligentia angelica intellectus agens respectu humani intellectus possibilis.

Quod autem intellectus agens non sit separatus a substantia animae, imo sit quaedam differentia virtutis partis intellectivae, probatur per Psalmistam (IV, 7): Signatum est super nos lumen vultus, etc. igitur in suprema parte animae super nos est significatio luminis similitudinis divinae : habemus ergo lumen impressum a creatore ad cognoscenda intelligibilia : sed hoc est quod dicimus intellectum agentem. Item cum sit aliquis oculus corporalis videns per lucem in se existentem, sicut oculus cati, et oculus noctuae videns in tenebris non indigens luce exteriori, multo fortius oculus Intellectualis videbit per lucem existentem in se : lux ergo quae intelligit, non est separata a substantia animae.

Respondeo sine praejudicio, quod quaedam sunt, sicut dicit Augustinus, supra intellectum humanum, quaedam intra, quaedam juxta, quaedam infra : unde dicit quod cognoscit anima Deum supra se, Angelum juxta se, se In se, quidquid caeli ambitu continetur, infra se. Dicendum ergo quob ad intelligendum ea quae sunt supra se, sicut sunt ea quae de divina essentia et trinitate personarum intelliguntur, divino modo, indiget anima irradiatione ab ipsa luce primae veritatis aeternae super supremam vim ipsius quae dicitur mens vel intelligentia, de qua dicit Augustinus, quia nulla interposita natura formatur ab ipsa prima veritate. Respectu ergo hujus veritatis summae, et horum intelligibilium, quae omnino excedunt intellectum hulianum, dicitur agens Deus : et hujusmodi illuminatio est gratiae infusio ad contemplanda divina. Ad cognoscenda vero ea quae sunt juxta se, ut angelicae, essentiae virtus et ordines et operationes, indiget anima revelatione angelica, sive instructione : et in hac operatione posset dici Angelus intellectus agens, in quantum est instruens respectu intellectus humani : sed hoc non respicit supremam faciem intellectus Immani, quae est aeterni et Increati, sed virtutem inferiorem, secundum quod

Augustinus distinguit inter intelligentiam et intellectum et rationem. Intelligentia est spiritus increati, intellectus spiritualis creaturae, ratio naturalium corporum. Ad cognoscenda vero ea quae sunt intra animam, ut est ipsa anima et potentiae, ipsius habitus, scientiae et virtutes, non indiget anima lumine extrinseco, sed lumine innato : cognoscit enim se esse, se posse ratiocinari, se sentire scire aliquid, vel Ignorare, justam vel Injustam esse, per conversionem ad se. Et ideo dicit Augustinus, quod cognoscit se in se. Ad cognoscenda vero ea quae sunt infra se, non indiget similiter lumine intelligentiae quae sit extra se. Cum ergo natura intellectus humani superior sit rebus corporalibus et incorporalibus quae sunt in subjecto, utpote potentiae, habitus, dispositiones et affectiones, ideo ad haec comprehendenda non est necessaria illuminatio substantiae separatae, sed sufficit lumen interius,quod est intellectus agens, scilicet vis animae suprema, de qua fit hic sermo.

Nota igitur secundum Avicennam, quod intellectus agentis operatio est illuminare, sive lumen intelligentiae diffundere super formas sensibiles existentes in imaginatione sive aestimatione, et illuminando abstrahere ab omnibus circumstantiis materialibus, et abstractas copulare sive ordinare in intellectu possibili : quemadmodum per operationem lucis species coloris abstrahitur quodammodo et pupillae copulatur. Intellectus vero possibilis operatio est primo convertere se per considerationem ad formas qua) sunt in imaginatione, quae cum illuminantur luce intelligentiae Intellectus agentis, et abstrahuntur denudatae ab omnibus circumstantiis materiae, et imprimuntur in intellectu possibili, sicut dictum est, educitur in actum et formatur Intellectus possibilis, et tunc dicitur Intellectus formatus : et tunc operatio intellectus possibilis subsequitur prima circa quidditates, secunda circa complexiones primas quae sunt principia : tertia

circa conclusionem. Verbi gratia, primo cognoscit quid totum, secundo propositionem vel complexionem quae est principium per se notum, ut omne totum est majus sua parte, et sic in caeteris, tertio conclusionem quae sequitur, scilicet quod totum continuum est majus sua parte, et sic in caeteris. Per viam ergo inductionis colligitur ipsa forma universalis abstracta a singularibus, qua formatur intellectus possibilis : per viam vero a simili perficitur operatio intellectus possibilis jam formati, ut sit duplex modus operationis intellectus possibilis. Unus est quasi inductivus, cum conversio ipsius est per considerationem ad formas sensibiles, ut abstrahatur forma per actionem luminis intellectus agentis, qua informetur. Alius est quasi syllogisticus, cum conversio ipsius est supra species intelligibiles acceptas ad inferendam conclusionem. Et in hoc differt a sensu. Sensus enim visus recipit per actionem lucis, quamvis non convertatur : attamen vere judicat sine conversione. Intellectus vero possibilis recipit formam intelligibilem, nec judicet sine conversione. Et hi sunt gradus operationis intellectus possibilis, quantum ad illa quae fiunt ministerio sensus. Est autem alius modus operationis respectu formarum, quae non indigent abstractione sicut virtutes, scientiae, et alia quae sunt in anima sicut in subjecto. Species enim istarum non abstrahuntur a phantasmatibus rerum sensibilium : quia particularia horum universalium non sunt sensibilia, sed cum sint in anima ut possunt esse secundum rem, non indigent speciebus quibus cognoscantur, quae non sunt ipsae res. Ad cognoscenda ergo haec non requiritur nisi conversio intellectus possibilis cum illuminatione intellectus agentis.