Articulus I. De Tertulliani ingenio, stylo, et existimatione.

0089A

0089B Multum valuisse Tertullianum litteris, earumque scientia, commentationes, quas edidit, luculenter declarant. Judice Dupinio, «acris et acuti erat ingenii, et non satis accurati et recti. Plus splendoris saepe ejus inest ratiociniis quam solidi. Afficit, et perstringit potius novis et inusitatis elocutionibus, quam vi rationum convincit. Res affectatae sunt, et interdum aliquanto inflatae. Lepore quidem grandi, at parum genuino eas exprimit. Praeter modum saepe loquitur: in omnibus fere effervescit et effertur. Figuris et hyperbolis scatet. Multa scientia et eruditione repletus erat, qua apposite admodum utebatur. In Satyra excellebat: ejus urbani sales, et mordaces erant. Adversarios dextre impugnabat, et eos rationum inter se cohaerentium multitudine obruebat. Denique ni ratiociniis 0089C persuadet, consensum saltem extorquet splendida ratione dicendi. Ejus oratio laconica, dictiones validae, et in ejus scriptis totidem verba, totidem fere sententiae. Non immerito tamen in iis tria carpit Lactantius vitia non contemnenda. Tertullianus, inquit, plurima erat litteratura peritus, verum in loquendo parum facilis, parum comptus, et multum obscurus (Lactant. lib. V. Institut. Divinar., cap. I.) . Tria haec quidem styli vitia apud plerosque Auctores Africanos occurrunt, exceptis tamen Minutio, Cypriano et Lactantio, qui ab Africanorum stylo recesserant: Cypriano tamen adhuc aliquid est reliqui. Verum summo gradu apud Tertullianum; et nullius Scriptoris stylus illius auctoris stylo durior est, minus comptus, et obscurior. Singula ejus opera illis laborant vitiis, alia 0089D plus, alia minus. Clarior et liquidior est, sed minus elegans in libris Polemicis, obscurior et durior in locis communibus, ut in libro de Pallio, quod unum est ex antiquitatis operibus obscurissimis. Liber de Poenitentia omnium est elegantissimus. Ejus opera pulcherrima et utilissima sunt Apologeticus, Praescriptiones, libri de Poenitentia, Baptismo, Oratione, et Hortationes ad Patientiam, et Martyrium.» Haec Dupinius (Ell. Dupin. Biblioth. des Auteurs, tom. I. p. 165. vers. latin. Coloniae, 1703.) . Sed audiendus quoque Joan. Caveus, qui cum praedicta Lactantii verba recitasset, mox sua hanc in sententiam subdit: Habet tamen Tertulliani stylus majestatem quamdam sibi propriam, et grandem eloquentiam, sale et acumine plurimum conditam, quae simul legentis ingenium exercet, et 0090A animum suaviter delectat (Cave, Hist. litterar., tom. I. pag. 92. edit. Basileensis) .

Ex supra dictis (prosequitur Dupinius) non est difficile judicare, quis fuerit Tertulliani Character. Verum aeque non est facile asserere, utrum laude, quam vituperio sit dignior; nam primo si de eo judicatur, 0090B prout Ecclesiae inserviit, difficile dictu est, an ei magis nocuerit, quam profuerit. Inde enim ejus doctrinam contra plures haereticos fortiter propugnavit, in quibusdam operibus capita non levia ejus disciplinae tuitus est, et denique mores pulchre passim docuit; at hinc praeterquam quod semper multis infectus fuit erroribus, Ecclesiae disciplinam diserte impugnavit, postquam ab ea descivit. Si deinde de eo judicatur ex ejus ingenio, tanto pollet et bono et malo, ut quod praevaleat, difficile dictu sit. Tandem si ex ejus stylo, nescitur an laudandus grandiloquio et stupendus, aut vitiis vituperandus. Ita sententiis semper dissiderunt, et etiamnum non mediocriter Viri variant in judiciis, quae de hoc Auctore ferunt: quo ad credendum inducor 0090C in eo, quod bonum est, laudare satius esse, et quod malum fuit, vituperare, quam de eo absolutum ferre judicium, quod nunquam non mille disceptationibus esset obnoxium.

En tibi quaedam tum Antiquorum, tum Recentiorum de Tertulliano judicia. Cyprianus, Auctore Hieronymo, qui id acceperat a Presbytero quodam, qui id a Cypriani scriba didicerat, nonnihil ejus operum quotidie legere solitus erat, et ejus rogando librum, aiebat: Date mihi Praeceptorem meum (Hieronym., de Scriptor. Eccles., cap. 53.) . Revera enim eum imitatus est, et ab eo non pauca desumpsit. Pleraque etiam suorum operum eodem, quo Tertullianus instituto composuit, ut suum de Idololatria librum ad instar Apologetici: Libros de Disciplina, et Habitu muliebri, 0090D de Zelo, et Livore, de Oratione Dominica, de Opere et Eleemosynis, ad imitationem Tertulliani. Eusebius tradit de Tertulliano, eum unum ex eruditissimis latinis Scriptoribus fuisse, et in singulis Ecclesiis clarissimum (Euseb., Hist. Eccl., l. II. c. 2.) . De eo judicium fert Lactantius a nobis allatum, quod ejus non admodum cedit honori. Hilarius in suo in Matthaeum commentario scribit, errorem in quem lapsus est, ejus librorum auctoritatem elevasse, qui erant aliqua approbatione digni. De eo nonnunquam honorifice loquitur Hieronymus, ut in Catalogo, ubi loci eum dicit acris et vehementis ingenii Virum; et in sua ad Magnum Epistola, tradit eruditione et subtilitate omnes ei auctores inferiores esse; sed alibi ejus errores increpat, et vitia. In sua contra Ruffinum Apologia, 0091A ait: Ejus ingenium laudo, haereses damno: et contra Helvidium, respondet Haeretico Tertulliani auctoritatem apponenti: De Tertulliano dico, Ecclesiae hominem non esse. Tertulliani stylum laudat Augustinus, et ejus ubique damnat errores, in libro de Genesi ad litteram tradit Tertullianum acri ingenio nonnunquam veritatem perspexisse, nec potuisse quin eam aliquando vel contra mentem suam poneret. Tertullianum ita suis pingit coloribus Vincentius Lirinensis: Tertulliani quoque, inquit, eadem est ratio; nam sicut ille (nempe Origenes) apud Graecos, ita hic apud Latinos, nostrorum omnium facile princeps judicandus est. Quid enim hoc viro doctius? quid in divinis, atque humanis rebus exercitatius? nempe omnem philosophiam, et cunctas philosophorum sectas, auctores, adversatoresque 0091B sectarum, omnesque eorum disciplinas, omnem historiarum, et studiorum varietatem, mira quadam mentis capacitate complexus est. Ingenio vero nonne tam gravi, ac vehementi excelluit, ut nihil sibi pene ad expugnandum proposuerit, quod non acumine irruperit, aut pondere eliserit? Jam porro orationis suae laudes, qui exequi valeat? quae tanta, nescio qua rationum necessitate conferta est, ut ad consensum sui, quos suadere non potuerit, impellat; cujus quot pene verba, tot sententiae sunt, quot sensus, tot victoriae. Sciunt haec Marciones, Apelles, Praxeae, Hermogenes, Judaei, Gentiles, Gnostici, caeterique; quorum ille blasphemias multis, ac magnis voluminum suorum molibus, velut quibusdam fulminibus evertit. Et tamen hic quoque post 0091C haec omnia, hic inquam Tertullianus, Catholici dogmatis, id est, universalis ac vetustae fidei parum tenax, ac disertior multo, quam felicior, mutata deinceps sententia, fecit ad extremum quod de eo beatus confessor Hilarius quodam loco scribit: Sequenti, inquit, errore detraxit scriptis probabilibus auctoritatem . Trithemii, Rhenani, Politiani, Pamelii, Rigaltii, et caeterorum recentiorum judicia silentio praetermitto, qui a singulis consuli possunt, et duorum Nostratium Gallorum auctorum judicio finem facio, qui uterque Tertullianum, sed varie pinxit. Prior est clarus Balzacius in Epistola ad Rigaltium 2. lib. 5. Tertullianum, inquit, expecto, quem in lucem emittis, ut me patientiam, quam tradit, edoceat . . . . . Cum eo auctore in gratiam redissem tua praefatione, si eum fuissem odio prosecutus, 0091D et si ejus dictione dura, et ejus saeculi vitiis ab eo legendo fuissem deterritus. Verum jam diu est, quod eum magni facio, et quamvis spinis sit obsitus et tristis, mihi non videtur injucundus. In ejus scriptis nigrum illud, de quo vetus poeta canit, mihi occurrit lumen, et ejus aeque me juvat obscuritas, ac nitentis ebeni et fabrefacti. Ita semper sensi, ut Africanae formae, licet a nostris abludant, tamen sua non carent amabilitate, et ut non paucas Italas obscuravit Sophonisbe, sic ejusdem regionis ingenia cum sua extera placent eloquentia, et huic plures Ciceronis imitatores postponam. Delicatissimis fateamur, et quidem stylum esse ferreum, at nobis quoque fateantur, ex hoc ferro eximia eum arma cudisse, 0092A ac Christianae Religionis cum honorem, tum innocentiam propugnasse: Valentinianos acriter persecutum fuisse, et Marcionem penitus confodisse. Posterior est P. Mallebranchius Investigationis veritatis auctor Lib. II. cap. 3. Tertullianus, inquit, procul dubio, vir omni doctrina excultus erat, at plus memoria, quam judicio pollebat. Acri magis et vasto ingenio, quam acri et vasta mente. Denique dubitari nequit, quin fanaticus fuerit eo sensu quo supra explicui, et quin omnia propemodum fanaticis propria ei fuerint. Eo quod Montani ejusque vatum visiones veneratus fuerit, evincitur quod debili judicio fuerit. Acies illa ingenii, impetus de levibus afflatus, mentem effraenatam non obscure denotant; quot in ejus hyperbolis et figuris motus abnormes? quot rationes splendidae ac magnificae, quae suo duntaxat 0092B splendore probant, et persuadent solum mentem stupefaciendo atque perstringendo. Deinde demonstrare conatur hanc veram illius esse imaginem, quaedam exscribendo ex libro de Pallio, quo existimavit opere id apposite evinci posse.

Si hanc, quam ex Viris doctis dedimus, Tertulliani imaginem spectemus, quaeri cum nonnullis potest, plus ne profuerit nocueritne Religioni et Ecclesiae? majorane damna intulerit Ecclesiae, an vero commoda? plusne vituperio, an laude dignus sit censendus Tertullianus? Ut varia hac de re doctorum judicia sunt, ita quidpiam determinare oppido difficile est, ac delicatum. Judice tamen elegantissimo Schroeckhio , si ejus (Tertulliani scilicet) scripta interrogemus, in 0092C ejus fere favorem licet respondere. Montani enim errores, quorum Patronum agebat, non admodum Ecclesiam oppugnabant, multo minus Christianae religionis fundamenta evertebant, sed ex fervore potius quodam pietatis nimio, rationis discussionem plerumque abjiciente, oriebantur; imo et in his defendendis a Fide catholica, symboloque Apostolico nihil, aut certe non multum discedebat. Quid ergo Montanistae appellatio plus illius famae noceat, quam alia veterum Patrum errata auctoribus suis? inter Sectarios meliorem quidem Vitae suae partem egit, non habet tamen Ecclesia ea aetate Virum, quem huic eruditione, et meritis comparet. Imo non parum profuisse catholicis Tertullianum etiam Montanistam arbitror, non solum quod suis invectivis eorum in 0092D agendo prudentiam acueret, sed quod eos commendatis tanto ardore severioris Ethices principiis ab lusibus allegoricis in exponenda Scriptura sacra, et ingeniosis circa Fidem quaestionibus inter eos hinc inde agitatis ad res longe utiliores avocaret. Nec vero quae scriptoris hujus sunt vitia (haec enim non potuit non prodere, qui in alienis detegendis refutandisque tanta fuit inclementia versatus) Virtutes ejus adeo conspicuas obscurant. Scripta ejus plena indiciis fervidi profundique animi, suo se genio distinguentis; modo animus vehementer assurgit, modo quadam velut aegritudine demittitur, et anxie serpit, propriis inventis et cogitatibus abundans, raro sedatus, in 0093A exultando quoque subtristis. Apparatus eruditionis, quam ubertim, apteque suis inspersit locis, multiplex non sine legentium sapore atque emolumento imaginandi vis, ampla atque prognata inde ingenii ubertas se undique per exquisitas cogitationes, acutas sententias, imagines vivacissimas, per festivos sales, et mordaces cavillationes, omneque dictionis genus diffundunt; his facultatibus raptim et turbate multoties agitatis judicium non semel cespitat; unde ejus argumenta splendoris ac speciosi multum, ponderis vero et solidi saepe parum habent. In rebus etiam minimis exardescit. Praeter facilitatem quibusque narratiunculis assentiendi, haud infrequenter res veritate majores contemplatur aut fingit, lectorem potius ipse abreptus secum rapit, quam ratione in suas partes 0093B invitat. Saepius quam res nude docenda aut probanda postulat, calamistris et cincinnis delectatur Multa etiam durius et significantius, quam intelligi voluerit, dicit. Graecam philosophiam apprime callebat; ab ejus tamen usu non tantum odio, quo velut haeresum matrem inter Christianos condemnabat, sed et indole animi, tardam et ab adamatis evagationibus liberam cogitationem abhorrentis, abstinuit, unde et minus frequenter, minusque feliciter, quam ejus capacitas ferebat, philosophabatur. His tamen haud impeditus fuit, quo minus Christiani nominis et Religionis eximius adversus Gentes Apologeta evaderet. In suis scriptis, si paucas quasdam sibi peculiares sententias, neque gravioris momenti, ac praesertim decantata Montani dogmata excipias, puram passim cum gravitate 0093C Fidem Catholicam, absque artificiosis explicationibus, et comparandi formulis, quas nonnulli Doctorum hucusque adhibere conati fuere, proponit. In morum doctrina, ubi tam frequenter in rigorem deflectit, quanto severior, tanto saepe praestantior. Suo namque Religionis promovendae ardore legentium animos succendit, et generosos in actus inflammat. Quaestiones autem, et assertiones Morales tanta vi ac gratia pertractat ut erranti facile ignoscas, frequens in sacrarum litterarum usu, nec indoctus earumdem interpres, sed parum ingenuus, suarum utpote opinionum ex iisdem eliciendarum plus aequo studiosus. In falsis doctoribus et Christianae doctrinae corruptoribus reprimendis acerrimus Athleta, qui eosdem 0093D innato animi impetu, capitali odio, dicteriis et opprobriis homine liberali parum dignis, persecutus est. Ad eos fortiter atque omni ex parte debellandos, insuetis utitur argumentandi telis, quae tamen pleraque non incassum emissa, graviter vulnerant. Stylus ejus duritiem plusquam Africanam, et si accurate velis dicere, Tertullianeam redolet. In verbis amplitudini et vi cogitatuum respondentibus ubique Auctoris singulare studium apparet. Ideae ideis, vocabula vocabulis condensantur, ut e dictionis obscuritate non nisi raro perspicuitas, et duntaxat velut fulgur e tenebris resplendeat. Voces obsoletae, aut nove confictae, aut affectatae, constructiones verborum asperae, abusiones variae, stylus inaequaliter fluens, condensa brevitas, audaces metaphorae, frigidae sententiae, et antithes es 0094A ac lusus verborum inanes Tertullianum ubique produnt. Quae sedeat sententia in mente Tertulliani, verbis quidem exprimit, sed obscuris adeo, ut conjectando potius, quam probe perspiciendo eruatur: rarius dubiae, quas ad se manifestandum selegit, phrases plene penetrantur; non immerito in hoc carpendus, quod studiose cogitatus suos tenebris ac verborum involucris contexerit. Verum Oedipi labores haud sane inanes erunt, qui solertius styli hujus aenigmata pervestigarit. Dubiam, quam suis scriptis aspergit Auctor, lucem compensat copia et ubertate veritatum quas sollicito scrutatori detegit. O quam jucundus erit conatus antiquitatis studioso haec scripta meditanti, ex cumulo verborum operose coacto ad penitiorem rerum cognitionem pertingere, et non 0094B raro in unico prope verbulo acutius investigato praeclaras veritates retegere! Quantopere abludit Tertullianus a Scriptoribus non paucis, qui turgida sua dicendi methodo, verborum nonnisi profluvia fundunt, et cassas nuces lectoribus ad fastidium usque porrigunt. Quot interea Auctor noster difficultatibus scatet, cultoribusque suis lectionem reddit impeditam, tot amoenitatibus e contra sunt ejusdem libri referti, et varietate ac selectu sententiarum ac veritatum utiles magis atque jucundi. Praeter enim Eruditionis reconditioris thesauros, invenies in ejus scriptis Fidei Christianae, disciplinae Ecclesiasticae, caeremoniarum in cultu divino usitatarum, impetuumque a sectis haereticis in doctrinam catholicam factorum, ac haereticorum sui aevi opinionum enarrationem adeo ingenuam, 0094C perspicuam, et jucundam, qualem frustra illa aetate ab aliis expectaveris. Nec est, quod confusionem Montanismi (propriae suae opinionis) et Catholicismi, ut ita dicam, metuas, qui multorum est scrupulus, nam illum in paucis, rebusque levioribus professus est, nec suas opiniones a communi sententia discernendi media nos deficiunt. Parum accuratam esse aiunt nonnulli ejus de Gnosticorum erroribus ob Orientalis Philosophiae ignorantiam recensionem; sed id non satis ingenue creditur. Is, qui tanta diligentia et acumine in horum scriptis erat versatus; is, quo nemo uberius illorum errores discusserat, is horum ignorasse originem credatur? Atqui absurda illorum opinamenta ex Philosophia Graecanica unice 0094D derivat, concedendum ergo potius, hunc fontem non fuisse duntaxat philosophiam Orientalem. Praeterea Tertullianus latinitatis Ecclesiasticae seu sermonis in publicis Ecclesiae negotiis usitati auctor fuit, in quo cum veteris Latii vocabulis et sententiis novae et a Christianis dogmatibus, Personis, et Consuetudinibus desumptae notiones junguntur, licet ab orthodoxis suae communioni non fuerit annumeratus, ejus tamen ingenium, stylumque passim commendabant, quemque inter Occidentales illi aequarent, habebant neminem. Non multo post Cyprianus, inter Episcopos celeberrimus, se suamque orationem penitus ad hujus dictionem effinxit, quod et caeteri minus aperte tentarunt. Montani autem factione paulatim deficiente, periculum quoque ex illius lectione sensim evanescere 0095A coepit, maxime ob commoda quae inde hauriri poterant plane singularia. Commentationes et interpretationes ejus in sacras litteras illustria sunt monumenta ad historiam Theologiae Biblicae, Exegesinque sacram; sed non sine difficultate dirimitur quaestio, quantum ille usus sit interpretatione latina illo tempore jam existente. Numerus et varietas operum Tertulliani sane postulat, ut illa certum in ordinem aut classes redacta perpendantur; sic relate ad res quas continent, seu ratione argumenti quod pertractant, illius scripta in tres classes distingui possunt. Prima complectitur ea, quae adversus Ethnicos et Judaeos, juratos Religionis hostes, scripta fuere, qualia sunt, e. c., Apologeticus, libri II. ad Nationes, liber de animae Testimonio, ad Scapulam, et adversus Judaeos. 0095B Secunda quae contra Haereticos, puta liber de Praescriptione Haereticorum, adversus Praxeam, Hermogenem, Valentinianos, Marcionem, de Carne Christi contra Apellem, Marcionem et Valentinum, de carnis Resurrectione contra Sadducaeos et Haereticos Resurrectionem negantes. Scorpiace contra Gnosticos, liber de Anima contra Philosophorum et Haereticorum sententias. Tertia vero, quae cum disciplinam, tum mores spectant; in hac classe primus locus debetur libro de Baptismo, cujus pars prior dogma adversus Gajanitas de Baptismi necessitate ac efficacia demonstrat; posterior disciplinam describit. Liber de Poenitentia primus est eorum qui mere ad Ecclesiasticam disciplinam spectant. Liber de Oratione partim de moribus, partim de disciplina agit. Huc spectant etiam Tractatus 0095C de Idololatria, de Corona, de Fuga, de Pallio, de Spectaculis, de Cultu et habitu Feminarum, de Velandis Virginibus, de Patientia, ad Martyras, ad Uxorem. Habita vero ratione ad Criticem ac Chronologiam quinque Operum classes statuendas esse capite sequenti docebimus. Notanda denique etiam veniunt Tertulliani opera contra Ecclesiam scripta pro Montanistis, hujus generis numero quatuor habentur, nimirum liber de Pudicitia, de Monogamia, Exhortatio ad castitatem, et Tractatus de jejuniis.

De tempore atque ordine, quo in exarandis commentationibus suis usus est Tertullianus, multa ab Eruditissimis Viris disputantur; nec licet litem hanc ita decidere, ut omnia fiant plana atque accurata. 0095D Praeter alios, operas suas ad id contulerunt, ut librorum, quos Tertullianus composuit, et reliquit, aetates indagarent, ex Protestantibus Samuel Basnagius (Sam. Basnag., Annal. politico Ecclesiast., tom. II. p. 215.) et Petrus Allixius (Petr. Alix., Dissertat. de Vita et Scriptis Tertulliani, cap. IV, seqq., pag. 28.) , cujus Chronologiam proxime ad veritatem accedere judicat Guil. Caveus (Guil. Cave., Hist. litterar., tom. I. p. 92.) et ipse ordinem, ab eo designatum, in enumerandis his libris praecipue sequitur, ita tamen, ut in nonnullis ab illo dissentiat. Ex Catholicis Sebastianus le Nain, Tillemontius (Tillemont, Mémoires, tom. III. p. 300. et suiv., édit. de Bruxell., 1732.) , Ellies Dupinus (Ell. Dupin, Bibliothèque des auteurs, tom. I.) et Remi Ceillier (Remi Ceillier, Hist. gén. des Auteurs, 0096A tom. II. chap. 28.) ad investigandam ejus librorum aetatem vires suas et studium impenderunt. Sed nemo felicius, indice Cl. Jo. Matth. Schroeckhio, hoc munere functus est, quam Cl. Jo. Augustus Noesselt Theologiae Doctor et Professor publicus Ordinarius in Academia Halensi edita disputatione anno 1757. De vera aetate ac doctrina scriptorum quae supersunt Q. Septimii Tertulliani, atque emendatius reimpressa Halae Magdeburgicae anno 1768. quam tum ob suam praestantiam, tum ob raritatem (integro enim fere anno Bibliopolas passim litteris pro ea mihi comparanda, adhortatus, tandem multa industria exemplar nactus sum) litteratorum haud ingratiis hic subjiciendam statuit.