Patrologiae Cursus Completus
Conspectus Totius Operis. Opera Omnia Q. Florentis S. Tertulliani, In Duas Partes Duosque Tomos Distincta.
Elenchus Rerum Quae In Hoc Volumine Continentur.
Elenchus Rerum Quae In Hoc Volumine Continentur.
Praefatio.
Articulus Primus. De Auctoritate Tertulliani.
Articulus II. De Usu Tertulliani.
Articulus III. De Literariis Tertulliani Annalibus.
§ I. De Codicibus Tertulliani.
§ II. De Singulis Editionibus, Versionibus, Ac Variorum In Tertulliano Commentationibus.
Bas. ap. Froben. f. repetitiones primae.
1626. Lugd. f. Tertull. de Pallio cum comm. de la Cerda. 1628, 1629
Articulus IV. De nova editione Parisiensi.
Scribebatur Paris., Kal. Nov., anno M. D. CCC. XLIII.
Vita Q. Septimii Florentis Tertulliani Carthaginiensis Presbyteri Auctore Jacobo Pamelio, Quae Ejus Aetatis Viginti Quatuor Annorum Historiam Contine
Tertyliani Jc. Romani Responsa Quae In Libris Digestorum Extant.
Tertyliani Jc. Romani Responsa Quae In Libris Digestorum Extant.
D. Lib. I. Tit, 3, de Leg. Senatusque cons. l.
D. Lib. 29. Tit. 3. de acquir. vel amitt. haered. lib. 82. juxta Ms. cod. Bald.
D. Lib. 41. Tit. 2. acquir. vel amit. possess. l. 28.
Ex Libro Singulari De Castrensi Peculio.
D. Lib. 29. Tit. I. De Testam. mil. l. 23.
D. L. 49. Tit. 17. De castr. pecul. l. 4.
Dissertatio De Vera Aetate Ac Doctrina Scriptorum Quae Supersunt Q. Sept. Tertulliani .
Dissertatio De Vera Aetate Ac Doctrina Scriptorum Quae Supersunt Q. Sept. Tertulliani .
Articulus I. De Tertulliani ingenio, stylo, et existimatione.
Articulus II. De libris Tertulliani, quorum et aetas et Orthodoxia constant.
§ 2.— Quaestiones quaedam universe proponuntur.
§ 7.— Quae caussae hujus prioris vexationis?
§ 9.— Albinum A. CXCVII. interfectum fuisse, probatur secundo a tempore expugnati Byzantii.
§ 10.— Probatur tertio, ex anno, quo Caracallus Caesaris dignitatem e SCto accepit.
§ 15.— Liber de Idololatria eidem anno asseritur. Tillemontii et Hoffmanni conjecturae dispelluntur.
§ 16.— Apologeticus A. CXCIX compositus demonstratur.
§ 17.— Libri duo ad Nationes anno CXCIX. scripti.
§ 18.— Liber de testimonio animae eidem anno asseritur.
Articulus III. De libris Tertulliani, quorum et aetas et Montanismus constat.
§ 1.— Liber de Corona Anno CCI. docetur conscriptus.
§ 3.— Baronii argumenta convelluntur pro A. CXCIX.
§ 4.— Denique Pamelii et Allixii, qui librum hunc conjecerant in A. CCIX. Decreta exploduntur.
§ 5.— Liber uterque de Cultu feminarum simul editus ostenditur contra Pamelium et Tillemontium.
§ 6.— Anno quidem CCI. aut CCII.
§ 7.— Liber de Fuga in persecutione vindicatur A. CCII.
§ 9.— Scorpiacen A. CCIV. scriptam esse conficitur.
§ 11.— Tillemontii contraria opinio castigatur.
§ 14.— Librum ad Scapulam sub initium Imperii Antonini Caracalli, A. CCXI. prodiisse probatur.
Articulus IV. De libris Tertulliani, quorum vel aetas, vel doctrina, vel utraque latet.
§ 2.— Liber de Oratione ante defectionem scriptus et anno 196. vel 197. editus.
§ 3.— Liber de Baptismo a Tertulliano catholico exaratus. Confutantur argumenta dissentientium.
§ 4.— Pamelius et Dupinius castigantur. Puritas libri a montanismo demonstratur.
§ 5.— Libri II ad Uxorem ante lapsum Tertulliani exarati.
Articulus V. Quarta classis librorum, quorum non nisi Montanismus patet.
§ 1.— Liber de Patientia, an. 200 vel 201 scriptus
§ 2.— Liber de velandis Virginibus, qui est facile librorum Montanisticorum primus.
§ 3.— Liber de Exhortatione Castitatis anno 201. exaratus.
§ 4.— Libri de Monogamia, Jejuniis et Pudicitia, ann. 203 scripti.
§ 5.— Libri adversus Praxeam, Hermogenem, et de Anima, anno 204. vel 205. editi.
Articulus VI. Quinta classis librorum, quorum nec aetas nec doctrina certa est.
§ 3.— De Actis Perpetuae et Felicitatis, harumque montanismo.
§ 4.— De Montanistis Artotyritis.
§ 5.— Whistoni argumenta pro Tertulliano auctore horum Actorum expenduntur.
§ 6.— Usus universae hujus Disputationis exemplis ex historia christiana ductis demonstratur.
Paradoxa Tertulliani, Cum Antidoto Jacobi Pamelii.
Paradoxa Tertulliani, Cum Antidoto Jacobi Pamelii.
3. De anima primi hominis ex materia Dei. tom. III. lib. advers. Marc. c. 38. num.
5. De animae sexu. Ibid. cap. 36.
27. De Poenitentia moechis neganda. Tom. V. integro libro de Pudicitia.
Proverbiales Formulae Toto Opere Hoc Tertullianico Contentae, Brevibus Scholiis Illustratae, Auctoribus Beato Rhenano Et And. Hoyo Brugensi.
1. Abiit jam, et reverti debet. Tom. lib. de Testim. Animae, cap. 4. num.
2. Abruptum amplissimum salire. Tom. lib. adv. Marc. cap. 14. num.
3. Acie figere. Tom. lib. de Pall. cap. 4. n.
4. Acies macherae exerta. Tom. V. lib. de Pudicit. cap. 14. num.
5. Nihil ad Andromacham. ibid. cap. 8. n. 65.
6. Ad scamma producere. Tom. II. lib. ad Martyras, cap. 3. num.
7. Ad quod venimus, hoc age. Tom. III. lib. advers. Marc. cap. 7. num.
8. Ex aere collatitio. Tom. lib. adv. Valent. cap. 12. num.
9. Aesopi graculus. Ibid. cap. 12. num. 139.
10. De Aesopi puteo Asinus. Tom. III, lib. advers. Marc. cap. 23. num.
11. Agina media, seu Tom. lib. advers. Hermog. cap. 41. num 142. et Tom. lib. de Pudic. cap. 9. num.
12. Alexandro sublimior. Tom. I. Apolog. cap. 11. num.
13. Amazona audacior. Tom. III. lib. advers. Marc. cap. 1. num.
14. Aries in nos temperatur, quo quassatur caro. Tom. lib. de Resurr. car. cap. 5. num.
15. Aristide justior. Tom. Apolog. cap. 11. num.
16. Aspis a vipera venenum mutuatur. Tom. III. lib. adv. Marc. cap. 8. n.
17. Attalicae divitiae. Tom. V. lib. de Jejun. cap. 15. num.
18. A toga ad pallium. Tom. I, lib. de Pallio cap. 5. n. 94, et cap. 6, n.
19. Caecus a caeco in eamdem deductus foveam. Tom. III, lib. adv. Marc, c. 7. n.
20. Caecus in petram offendit. Tom. III. lib. adv. Marc. cap. 7. num.
21. Caedere cominus. Tom. III, lib. adv. Marc. c. ult. num. 205. et lib. c. 5, n.
22. De calcaria ad carbonariam. Tom. III, lib. de Carne Christi, cap. 6. num.
23. Campis suis diffundere. Tom. lib. de Trinitate, cap. 6. num.
24. Campus fusus et latus aperitur. Ibid. cap. 28. num. 127.
25. Capitis supercilio loqui. Tom. III. lib. adv. Hermog. cap. 27. n.
26. Catharticum dare. Tom. I. lib. de Pallio, cap. 5. num.
27. Catone sapientior et gravior. Tom. I. Apolog. cap. 11. num.
28. Caucaso abruptior. Tom. I. lib. adv. Marc. cap. 1. num.
29. Cerebrum vel cor non habere. Tom. lib. adv. Marc. cap. 10. num.
30. Cervi in praelio. Tom. II. lib. de Coron. milit. cap. 1. num.
31. Chrysippus ad elleborum. Tom. III. lib. de Anima, cap. 6. num.
32. De coelo supervenit. Tom. I. Apolog. cap. 10. num.
33. De coelo in coenum. Tom. II. lib. de Spect. cap. 25. num.
34. Coena aestiva post assum. Tom. III. lib. de Anima, cap. 32. num.
35. De Corio suo ludere. Tom. I. lib. de Pallio, cap. 3. num.
36. Croeso et Crasso copiosior. Tom. I. Apolog. cap. 11. num.
37. Cubito pellere. Tom. III. lib. de Anima, cap. 55. num.
38. Cuneo extrudere. Tom. III. lib. adv. Marc. cap.
39. Cuneo occurrere. Tom. III. lib. de Resurr. carn. cap. 2. num.
40. Cuneum primum congressionis armat. Tom. III. lib. adv. Valent. cap. 3. num.
41. Demosthene eloquentior. Tom. I. Apolog. cap. 2. num.
42. Digiti nutu loqui. Tom. III. lib. adv. Hermog. cap. 27. num.
43. Digito destinare. Tom. I. lib. de Pallio capite, num.
44. Dimicare ad certum. Tom. lib. adv. Marc. cap. 5. num.
45. Dimicare cominus. Ibidem. Vide Cedere cominus, superius.
46. Epicitarisma post fabulam. Tom. III. lib. adv. Valent. cap. 33. num.
47. Favos post fella gustare. Tom. II. lib. de Cor. mil. cap. 14. num.
48. Fibulam laxare seu relaxare. Tom. lib. de Cor. milit. cap. 11. num.
50. Fossam determinare. Tom. III. lib. de Praescript. adv. haeret. cap. 10. num.
51. Fluctus utrumque te involvunt. Tom. lib. adv. Marc. cap. 7. num.
52. Frenare. Tom. V. lib. de Pudicit. cap. 16. num.
53. Frenatos relaxare, vel laxare. Tom. lib. de Pudicit. cap. 2. num. 22. et Ibidem.
54. Fronte sua proponi. Tom. V. lib. de Monog. cap. 12. num.
55. Qui fugiebat, rursus praeliabitur. Tom. V. de Fuga in persecutione, cap. 10. num.
56. Funem contentionis ducere. Tom. III. lib. adv. Marc. cap. 4. num.
58. Funem contentiosum alterno ductu in diversa distendere. Tom. V. lib. de Pudic. cap. 2. num.
59. Funem longum attrahere. Tom. II. lib. de veland. Virg. cap. 14. num.
60. Glacie fragilior. Tom. III. lib. adv. Marc. cap. 1. num.
62. Gradu eodem occurrere. Tom. III. lib. adv. Marc. cap. 29. num.
64. De gradu dejici, aut moveri. Tom. III. lib. de Resurr. carnis, c. 2. num.
65. Gradum alium inire. Tom. lib. adv. Marc. cap. 6. num.
67. Gradum dirigere. Tom. III. lib. adv. Marc. cap. 37. num.
69. Gradum in acie figere. Tom. V. lib. de Fuga in persecut. cap. 11. num.
70. Gradum movere. Tom. V. lib. de Jejun. cap. 13. num.
72. Gradum sustinere. Tom. III. lib. advers. Marc. cap. 1. num.
73. Gradum unum insistere. Tom. III. lib. Scorp. adv. Gnost. cap. 8. num.
74. Gradus hic stabit. Tom. III. lib. de Anima, cap. num.
75. Ad gradum praesentem occurrere. Tom. III. lib. advers. Marcion. cap. 19. num.
76. De gradu primo praeludere. Tom. III. lib. adv. Marc. cap. 5. n.
77. In gradu esse. Tom. V. lib. de Pudicit. 6. 10. num.
78. In gradu deducere. Ibid. cap. 21. num. 183.
79. In gradum rursum. Tom. lib. adv. Marc. cap. 9. num.
80. In gradu ipso provocare. Tom. III. lib. advers. Marc. cap. 1. num.
81. Habenis effusis. Tom. Epist. de cibis Judaicis, cap. 4, num.
82. Hamaxobio instabilior. Tom. III. lib. adv. Marc. cap. 1. num.
83. Hieme frigidior. Tom. III. lib. adv. Marc. cap. 1. num.
84. Hypobrychium irrespirabile. Tom. lib. de Idolol. cap. ult. num.
85. In alium ictum considerare. Tom. III. Scorp. adv. Gnostic., cap. 5, num.
86. Istro fallacior. Tom. III. lib. advers. Marc. cap. 1. num.
87. Jugum excutere et: Cervicem a jugo excusare. Tom. lib. de Pudic. cap. 10. 12. num. 81 et
88. Lamiae turres. Tom. III. lib. advers. Valent. c. 3. num.
89. Latere hoc defendit. Tom. III. lib. de Resurr. carn. cap. 2. num.
90. Ex latere utroque. Tom. V. lib. de Trinit., cap. 26, num.
91. Quoquo latere velis. Tom. III. lib. adv. Marc. cap. 34. num.
92. Quo laterum. Tom. V. lib. de Jejun. cap. 11. num.
93. Leones in pace vide supra: Cervi in praelio. Tom. lib. de Cor. milit. cap. 1. num.
94. In limine occurrere. Tom. lib. de Monog., cap. 8, num.
95. De limine offendere. Tom. III. lib. adv. Valent., cap. 3, num.
96. Lineas agere. Tom. III. lib. de anima, cap. 43. num.
97. Lineas aliquas praeducere, ad quas erit dimicandum. Tom. III. lib. adv. Marc, cap. 5. n.
98. Lineis certis determinare. Tom. I. lib. advers. Judaeos, cap. 2. num.
99. Lineis claudere. Tom. III. lib. advers. Marc, cap. 7. num.
100. Lineis deducere. Ibid. cap. 25.
101. Lineas certas praeducere in unam congressionis speciem. Tom. III. Scorp. adv. Gnost., c. 4. n.
103. Ad lineam dimicare. Tom. V. lib. de Pudicit., cap. 6. num.
104. A lineis excedere. Tom. III. lib. adv. Hermogen., cap. 39. num.
106. Linea una est. Tom. Scorpiac. adv. Gnost., cap. 11, num.
107. Ad lineam unam congressionis dirigere. Tom. III. lib. de Carne Christi, cap. 17, num.
108. Lineae insistere. Tom. III. lib. adv. Marc., cap. 17. num.
109. Lineis eisdem dimicare. Tom. III. lib. adv. Marc. cap. 1. num.
110. Ad lineas rursum. Tom. III. lib. adv. Marc. cap. 9. num.
111. In lineas easdem gradum colligere. Tom. III. lib. de Anima, cap. 26. num.
112. Intra lineam extremam includere. Tom. III. lib. adv. Hermogen., cap. 38. num.
113. Lineas ducere. Tom. III. lib. de Anima, cap. 36, num.
114. Lineas rectas ducere. Tom. lib. adv. Herm., cap. 36. num.
115. Lineamenta ductare. Tom. III. lib. de Resur. car., num.
116. A Lineis excidere. Tom. III. lib. adv. Hermog., cap. 39. num.
117. Per lineam eamdem serram reciprocare. Tom. lib. de Coron. milit. c. 3. num.
118. Lucifugae. Tom. lib. de Resurrect. car., c. 47. num.
119. Lucernam meridie circumferre. Tom. lib. adv. Marc. cap. 1. num.
120. Luminibus effossis orbatus. Tom. V. lib. de Trinit. cap. 28. num.
121. A lumine exorbitare caligine. Tom. V. lib. de Pudic. cap. 8. num.
122. Malum foras. Tom. lib. adv. Valent. c. 10. num.
123. Manu injecta detinere. Tom. III. lib. 1. adv. Marc. cap. 6. num.
125. Manum tradere. Tom. V. lib. de Pud. cap. 15. num.
126. Manus dare. Tom. V. lib. de Trinit. cap. 11. num.
127. Inter manus tenere, Ibid. cap. 1. nu. 95.
128. Mappa missa. Tom. III. lib. adv. Valent. cap. 36. num.
129. Massageta inhumanior. Tom. III. lib. adv. Marc. cap. 1. num.
130. Μὴ θεομαχεῖν. Tom. 1. l. ad. Scap. c. 4. n. 22.
131. Micas infarcire. Tom. III. lib. de Anima, cap. 6. num.
132. Mulsam aquam infundere. Ibid.
133. Mulum de asino pungere. Tom. III. lib. adv. Valent. cap. 19. num.
134. Narem contrahere. Tom. III. lib. adv. Marc. cap. 13. num.
135. Naso agere. Tom. III. lib. adv. Marc. cap. 25. num.
136. Naso deridere. Tom. V. lib. de Pudic. cap. 6. num.
137. Naufragium inextricabile. Tom. II. lib. de Idolol. cap. ult. num.
138. Navigare inter scopulos et sinus, per vada et freta. Ibid. 168.
139. Nubilo obscurior. Tom. lib. advers. Marc. cap. 1. num.
140. Nutu tradere. ( nisi quis malit.) Tom. lib. de Pall. cap. 4. num.
142. Oculis Homericis. Tom. I. lib. de Pall. cap. 2. num.
143. Palos Terminales figere. Tom. V. lib. de Jejun. cap. 11, num.
144. In partem unam incumbere. Tom. lib. de Trinit. cap. 23. num.
145. Pepone magis insulsus. Tom. III. lib. de Anima cap. 32, num.
146. Peponem cordis loco habere. Tom. III. lib. adv. Marc. cap. 40. n.
147. Personam agere. Tom. lib. adv. Marc. cap. 11. num.
148. Physcone impurior. Tom. I. lib. de Pall. cap. 4, num.
149. Plagae occurrere. Tom. III. Scorp. advers. Gnost. cap. 5. num.
150. Plaudere in sinum. Tom. V. lib. de Pudic. cap. 9. num.
151. Plaudere parti. Ibidem, cap. 16. num. 160.
152. Polycrate felicior. Tom. I. Apolog. cap. 11. num.
153. Pompeio sublimior. Ibidem.
154. In ponti aestu medio haerere. Tom. III. lib. adv. Marc. cap. 7. num.
155. In praeruptum imponere. Tom. lib. adv. Marc. cap. 37. num.
156. Profundum inenarrabile. Tom. II. lib. de Idol. cap. ult. num.
157. Ad regulas perducere. Tom, III. lib. adv. Marc. cap. 22. num.
158. Sardanapalo mollior. Tom. I. lib. de Pall. cap. 4. num.
159. Scenam decurrere et desaltare. Tom. III. lib. adv. Marc. cap. 11, num.
160. Scalpellum immergere. Tom. I. lib. de Pall. cap. 11. num.
161. Scipione justior, et militarior. Tom. I. Apolog. cap. 11. num.
162. Scytha tetrior. Tom. III. lib. adv. Marc. cap. 1. num.
164. Sylvam caedere, eradicare, et excaudicare. Tom. lib. de Pudic. cap. 16. num.
165. Sylvam ingentem commovere. Tom. V. lib. de Trinit. cap. 16. n.
166. Quanta sylva. Tom. lib. de Anim. cap. 2. num.
167. Socrate sapientior. Tom. I. Apolog. cap. 11. num.
268. Solis pectines. Tom. III. lib. adv. Valent. cap. 3. num.
169. Solis radio scriptum. Tom. III. lib. de Resurr. carn. cap. 47. num.
170. In solido esse. Tom. V. lib. de Pudicit. c. 10. num.
171. Ad speculum respondere. Ibidem. c. 8. num. 64. lib. IV. adv. Marc. cap. 31. num.
172. Spongia Marcionis. Tom. III. lib. adv. Marc. cap. 4. num.
173. Sportulam furunculus captat. Tom. III. lib. adv. Marc. cap. 16. n.
175. Sub sinu et tunica. Tom. V. lib de Fug. in persecut. cap. 12. num.
176. Sylla felicior. Tom. I. Apologet. 11. num
177. Tanti vitreum, quanti margaritum? Tom. II. lib. adv. Marc. cap. 4. num.
178. Tempus omnia revelat. Tom. I. Apolog. cap. 7. num.
179. Terrae filii. Ibidem cap. 10. num.
180. Terram gravem imprecari. Tom. I. lib. de Testim. animae. cap. 4. num.
181. Thales in puteum. Tom. III. lib. de Anim. cap. 6. num.
182. Themistocle sublimior. Tom. Apolog. cap. 2. num.
183. Titulum dispungere. Tom. V. lib. de Monog. cap. 8. num.
184. Titulum incidere. Tom. III. lib. adv. Marc. cap. 9. num.
185. Tullio eloquentior. Tom. I. Apolog. cap. 11, num.
186. Vanitatem vanitate depellere. Tom. III. lib. adv. Marc. cap. 30. n.
187. Venas deducere. Tom. V. lib. de Trinit. 1. cap. 2. num.
188. Via eadem sursum et deorsum. Tom. III. lib. adv. Marc. cap. 28. n.
189. Viva voce. Tom. III. lib. de Praescript. adv. haeret. cap. 21. num.
190. Umbram sine lumine colorare. Tom. lib. adv. Hermog. cap. 2. num
Argumenta Capitum Prout In Mss. Concipiuntur, Nam Copiosiora Et Accuratiora Nos Singulis Capitibus Praefiximus.
Lectori Candido S. P. D. Sigebertus Havercampus.
Lectori Candido S. P. D. Sigebertus Havercampus.
Quinti Septimii Florentis Tertulliani Operum Pars Prima, In Qua Continentur Libri Ante Susceptum Ab Auctore Montanismum Scripti.
Series prima. Libri Apologetici. Apologeticus Adversus Gentes. Ad Nationes libri II. De Testimonio Animae. Ad Martyres. De Spectaculis. De Idololatria
Apologeticus Adversus Gentes Pro Christianis.
Apologeticus Adversus Gentes Pro Christianis.
Joannis Laurentii Mosheim, De Aetate Apologetici Tertulliani, Initioque Persecutionis Severi, Disquisitio.
Quinti Septimii Florentis Tertulliani Ad Nationes
Quinti Septimii Florentis Tertulliani Ad Nationes
Quinti Septimi Florentis Tertulliani De Testimonio Animae Liber Adversus Gentes
Quinti Septimi Florentis Tertulliani De Testimonio Animae Liber Adversus Gentes
Quinti Septimii Florentis Tertulliani Ad Martyres Liber
Quinti Septimii Florentis Tertulliani Ad Martyres Liber
Quinti Septimii Florentis Tertulliani De Spectaculis Liber.
Quinti Septimii Florentis Tertulliani De Spectaculis Liber.
Quinti Septimii Florentis Tertulliani De Idololatria Liber.
Quinti Septimii Florentis Tertulliani De Idololatria Liber.
Ad Libros Apologeticos Appendix,
Ad Libros Apologeticos Appendix,
Liber Ad Scapulam.
Dissertatio In Q. Septimii Florentis Tertulliani Apologeticum, Duos Ad Nationes Libros, Et Unum Ad Scapulam, (Auctore Domno Nic. Le Nourry.) Presbyter
Caput Primum. Analysis Apologetici, et quis sit Tertullianus, cujus nomine inscribitur.
Articulus Primus. Analysis Apologetici.
Articulus Primus. Quo tempore Tertullianus Apologeticum publicam in lucem emiserit.
Articulus Primus. De variis hujus libri manuscriptis codicibus.
Articulus II. De variis hujus Apologetici, aliorumque Tertulliani librorum editionibus.
Caput IV. De duobus Tertulliani ad nationes libris.
Articulus Primus. Analysis libri primi ad Nationes.
Articulus II. Analysis libri secundi.
Articulus IV. Quo tempore hi libri publicam in lucem prodierunt.
Articulus V. Utrum hi duo ad Nationes libri ante vel post Tertulliani Apologeticum scripti fuerint.
Index Capitum In quibus Apologeticus et libri inter se conveniunt.
Caput V. De Tertulliani libro ad Scapulam.
Articulus Primus. Analysis hujus libri.
Articulus VI. De aliorum post Moysem sacrorum vatum aetate, et supputariis digitorum gesticulis, et
Caput VIII. De Christi divinitate.
Caput IX. De Christo Deo et homine.
Caput X. De Angelis et Daemonibus.
Caput XV. De sacris Christianorum synaxibus.
Caput XVI. De christianis martyribus.
Caput XIX. De legibus in Christianos datis, et imperatorum in eos odio vel favore.
Caput XXIII. Christianos publicarum cladium non esse caussam.
Caput XXIX. De deorum imaginibus, statuis et simulacris.
Caput XXX. De gentilium templis, et sacrificiis
Quinti Septimii Florentis Tertulliani Liber De Oratione.
Quinti Septimii Florentis Tertulliani Liber De Oratione.
Ad Lectorem Panciroli Praefatio.
De Oratione Liber . Argumentum.
Quinti Septimii Florentis Tertulliani De Baptismo Adversus Quintillam Liber,
Quinti Septimii Florentis Tertulliani De Baptismo Adversus Quintillam Liber,
Quinti Septimii Florentis Tertulliani De Poenitentia Liber.
Quinti Septimii Florentis Tertulliani De Poenitentia Liber.
Quinti Septimii Florentis Tertulliani De Patientia Liber.
Quinti Septimii Florentis Tertulliani De Patientia Liber.
Quinti Septimii Florentis Tertulliani Ad Uxorem
Quinti Septimii Florentis Tertulliani Ad Uxorem
Quinti Septimii Florentis Tertulliani De Cultu Foeminarum
Quinti Septimii Florentis Tertulliani De Cultu Foeminarum
Index Tomi Primi.
Corrigenda Et Addenda.
Addenda Quae Sequuntur Ad Litterarios Tertulliani Annales.
Articulus II. Quam absurde ethnici objicerent Christianos esse publicos hostes, quia imperatorum solemnia non sicut illi celebrabant focos et toros educendo in publicum, epulando vicatim, tabernae habitu abolefaciendo civitatem, vino lutum cogendo, cursitando catervatim ad injurias, ad impudentias, illecebrasque voluptatis, ac domus suae non secus ac novi lupanaris postibus lauros lucernasque affigendo.
1053C Cum Christiani ab omni vindicta prorsus abhorrerent, et de omnibus bene mererentur, quo dementi, inquies, furore ethnici illos hostes publicos esse tam audacter vociferabantur? Nulla sane, nisi plane absurda ratione, uti ex his intelliges Tertulliani verbis: Propterea publici hostes Christiani, quia imperatoribus neque vanos, neque mentientes, neque temerarios honores dicant, quia verae religionis hominis etiam solemnia eorum conscientia potius, quam lascivia celebrant (Tertullian. Apologet., cap. 35, pag. 452) . Totum igitur grande illud Christianorum scelus erat, quod imperatorum solemnia suo tantum pio ac sancto, non corruptissimo gentilium ritu agebant.
Quae autem fuerint ea solemnia si quis primum scire aveat, is meminisse debet haec ab ipso Auctore 1053D nostro appellari solemnes dies Principium, ac vota et gaudia Caesarum (Ibid.) , quae solebant variis temporibus celebrari. Nam singulis annis post calendas januarias die tertio, sicuti ait Caius, pro salute principum vota suscipiuntur (Digest., lib. L, tit. 16, leg. 233.) ; vel quemadmodum ipse Tertullianus scripsit, incipiente anno, incipiente mense (Tertull. ad Uxor. cap. 6) . Praeterea agebantur quotannis natali, sive ipso die quo creati fuerant imperatores, ac potissimum quinto, decimo, quintodecimo, et vigesimo abhinc anno. Quae quidem festa quinquennalia, decennalia, quindecennalia, et vicennalia vocabantur. De his autem nos aliquid perstrinximus alia in dissertatione (Dissertat. in Luc. Caecil., cap. 11, art. 3) . 1054A ubi Pagium (Pagius in dissert. Hypat. part. 2, cap. 2) , et alios, qui plura de his disputant, citatos invenies.
Tum autem illis in solemniis ethnici fictos deos suos precabantur pro imperatorum civiumque salute, pro aeternitate imperii, florentique illius statu, sicuti a Plinio (Plin. Secun. epist. 36, 37, 101, 106, et Panegyr. Trajan. post med.) , Brissonio (Brisson. lib. II de Formul. pag. 110) aliisque observatum est. Christiani itaque, qui verum et unicum colebant Deum, nec poterant alios quam veros, et sacris religionis suae legibus praescriptos, honores imperatoribus deferre, celebrabant quidem eorum solemnia non eadem utique, qua ethnici, lascivia, sed conscientia, ait Tertullianus (Tertull. Apologet., cap. 35, pag. 452) , id est, vero sinceroque mentis adfectu, 1054B prout noverant a Deo postulari. Quamobrem ille alibi: Quod attinet ad honores regum et imperatorum, satis praescriptum habemus in omni obsequio nos esse oportere secundum Apostoli praeceptum subditos magistratibus, et principibus, et potestatibus, sed intra limites disciplinae, quousque ab idololatria separamur (Idem, lib. de Idolalat., cap. 15) .
Fatetur itaque solemnia imperatorum a Christianis celebrata fuisse secundum hanc Apostoli legem, ac fusis ad Deum intimo cordis adfectu, ut supra vidimus, pro imperatore et imperio precibus; non autem gentilium more, quem uti ipse eos adloquendo ait, nec modestia, nec verecundia, nec pudicitia permittunt (sed occasio voluptatis magis, quam digna ratio persuasit) fidem, et veritatem vestram demonstrare (Idem, 1054C Apologet. cap. 35, pag. 454) . Quae in hoc textu uncinis inclusa vides, ea omnia contra codicum editorum et ineditorum fidem, Rigaltius ejusque sequaces penitus sustulerunt. Nullam tamen hujus amputationis rationem ab eis datam reperies, nisi suo silentio haec ab imperito quodam scriptore adjecta sibi videri significare voluerint. Sed quis illis ita tacentibus fidem habebit? Genuina enimvero Tertulliani verba esse evidenter probat communis codicum omnium consensus. Praeterea totum illius ingenium, et loquendi modus in eis satis deprehenduntur. Sensus autem ejus est: Christiani et imperatorum, ac reipublicae hostes proclamantur, quia eorumdem imperatorum solemnia non agunt gentilium more, quem nec modestia, nec verecundia, nec pudicitia illis permittunt; 1054D ac quae iisdem gentilibus celebrare persuasit occasio voluptatis potius, quam digna ratio, qua suam erga imperatores, fidem et veritatem demonstrent. Palam itaque adseverat in his solemnibus festis nullam fuisse ethnicorum fidem et veritatem. Nam falsissima tum vota faciebant pro salute imperatorum, quos cito, et saepius, ut in sequentibus articulis videbimus, mori optabant.
Tres quoque virtutes, modestiam, verecundiam, pudicitiam tunc pessumdatas fuisse merito conqueritur. Quid enim his virtutibus magis contrarium, quam magnifica et splendida, non quidem occulte, privatisque in domibus, sed palam ac publicis in plateis agere convivia, quae epulantium temulentia, 1055A ebrietate, impudicitia, lascivia, libidine aliisque flagitiis contaminabantur? Sed ipsummet, si lubet, Tertullianum audiamus: Grande, inquit, ethnicorum illa principum solemnia agentium, videlicet officium focos et toros in publicum educere (Ibid.) . In antiquioribus editionibus legitur choros, sed melius haud dubie toros. Nam ibi ille loquitur de publicis conviviis, quibus ethnici ad mensam accumbebant. Quamobrem paulo post adjecit: Quam cultissimis et superbissimis toris forum sibi dividebant (Ibid.) . Tanta igitur magnificentia tantoque numero lectos sternebant in foro, ut illud inter se divisisse et implevisse viderentur.
Sed quia forum, tantum quantum esset, omnibus non sufficiebat, alii vicatim (Ibid.) , hoc est, in civitatis 1055B cujuslibet vicis, publicisque viis, et compitis epulabantur. Expende itaque, obsecro, utrum ad hunc morem nonnihil conducant haec Ciceronis verba, quibus palam renuntiat Apronium imperasse ut in foro sibi medio lecti sternerentur: quotidie solitum esse non modo in publico, sed de publico convivari, cum in eis symphonia caneret, maximisque poculis ministraretur (Cicer. lib. III, in Verr., pag. 136, lin. 43) . Memoriae etiam Cornelius Tacitus alicubi prodidit Neroni imperatori, nihil usquam perinde laetum sibi, publicis locis struere convivia, totaque urbe quasi domo uti (Tacit., lib. XV Annal. ante med., pag. 127) ethnici vero his festis principum diebus omnia sibi licere arbitrati, tum solebant non solum tota urbe quasi domo uti, sed civitatem, inquit Tertullianus, 1055C tabernae habitu abolefacere (Tertullian. Apologet., cap. 35, pag. 452) ; ita ut tota civitas tabernae ac cauponae speciem haberet. Non desunt autem, qui in hunc locum explicationis ergo hos adducunt Martialis versus:
Tonsor, caupo, coquus, lanius sua limina servant;
Nunc Roma est, nuper magna taberna fuit. (Martial. lib. VII, epigram. 60.)
Sed alii censent tabernae nomen ibi a Martiale sumi non quidem pro caupona, sed mercatu, vel loco ubi merces venumdari solebant.
At quoquo modo accipiatur, constat tantam fuisse gentilium in his publicis conviviis intemperantiam, impudentiam et lasciviam,
ut cibis sese non solum ingurgitarent, sed
vino, ut ait Auctor noster, per medias civitatis vias
1055D effuso, terraeque immisto
lutum cogerent (Tertullian., Apologet., cap. 35, p. 452) . Tum autem videre erat temulentos ebriosque homines,
catervatim cursitare ad injurias, ad impudentias, ad libidinis illecebras vel sicut postea loquitur (Ibid., cap. 39, p. 477) ,
in catervas caesionum, qui alios verberibus et flagris caedebant,
in classes discursationum, sive hominum, qui bacchantium more per totam discurrebant urbem. Quanta porto in hisce publicis conviviis fuerit intemperantia,
ex his conjice, quae de privatis scripsit Seneca:
Vides, inquit,
hos eosdem e lectis suis spectantes popinam suam, aures vocum sono, spectaculis oculos, saporibus, palatum suum delectantes.
Mollibus lenibusque fomentis totum lacessitur eorum corpus; et
1056A
ne nares interim cessent, odoribus variis inficitur locus ipse, in quo luxuriae parentatur (Senec., lib. de Vit. beat., cap. 11, pag. 624) . Nam si talia erant privata illorum convivia, quanto magis publica in honorem
imperatorum acta, quibus omnia etiam atrociora, et turpiora sibi licita esse credebant.
Jure ergo merito Christiani haec homine, cui pudoris veraeque religionis vel quid minimum reliqui fuerit, indigna prorsus detestabantur. Casti itaque, et sobrii festos solemnesque illos Caesarum dies agitabant. Procul igitur a corruptis gentilium moribus remoti, non laureis, inquit Auctor noster, postes obumbramus, nec lucernis diem infringimus (Tertullian., Apologet., cap. 35, p. 451) . Nam occulti preduelles, ut suum adversus imperatorem odium et simultatem 1056B securius tegerent, tunc recentissimis, et ramosissimis laureis postes praestruebant, elatissimis et clarissimis lucernis vestibula nebulabant (Ibid.) . Cur autem hoc ultimo verbo utatur, intelligi potest his Persii de Herode versibus:
Herodis venere dies cunctaque fenestra,
Dispositae pinguem nebulam vomuere lucernae. (Pers. satir. 5, sub fin.)
De iisdem autem lucernis et lauro, quibus domorum postes ornabantur, haec sunt Juvenalis carmina:
Cuncta nitent, longos erexit janua lauros,
Et matutinis operatur festa lucernis. (Juvenal. satir. 12, v. 96 et seqq.)
Cur ergo Christiani has superstitiones penitus reprobarent, hanc Tertullianus reddit rationem:
Accendunt
1056C
quotidie lucernas, quibus lux nulla est, nimirum verae religionis:
affigunt postibus lauros postmodum arsuras, quibus ignes imminent: illis competunt et testimonia tenebrarum et auspicia poenarum (Tertullian., lib. de Idololat., cap. 15) , ignis videlicet aeterni, quo impii homines post hanc vitam puniendi sunt. Tum
deinde Christianum sic alloquitur:
Si templis renuntiasti, ne feceris templum, falsi scilicet dei alicujus,
januam tuam (Ibid.) . De Jovis siquidem templo cecinit Ovidius:
Cur tamen apposita velatur janua lauro,
Cingit et augustas arbor opaca domos?
An quia perpetuos meruit domus ista triumphos
Aut quia Leucadio semper amata deo?
Ipsane quod festa est? an quod facit omnia festa?
Quam tribuit terris pacis an ista nota est? (Ovid. lib. III Trist., eleg. 1, v. 41 et seqq.)
1056D Ad rejiciendum itaque profanum hunc ritum sola haec ratio Christianis sufficiebat. Sed aliam adhuc Tertullianus suggerit:
Si lupanaribus renuntiasti, ne indueris domui tuae faciem novi lupanaris (Tertullian., lib. de Idololat., loc. cit.) . Nam infamis hujus domus januis solebant non solum lauri, sed lucernae etiam
appendi. Unde haec apud Propertium januae querimonia:
Non ego nocturnis potorum saucia rixis,
Pulsata indignis saepe queror manibus:
Et mihi non desunt turpes pendere corollae,
Semper et exclusis signa jacere faces. (Propert. lib. I, eleg. 16.)
Suam itaque uxorem Tertullianus serio admonet
1057A fas nec illi nec ulli christianae esse, ut
omnibus solemnibus regum procedat de janua laureata et lucernata, ut de novo consistorio libidinum publicarum (Tertull., lib. ad Uxor., cap. 6) . Quamobrem in suo Apologetico recte concludit neque honestum esse neque licitum:
Solemnitate publica exigente, induere domui tuae habitum alicujus novi lupanaris (Idem, Apolog., cap. 35, pag. 451) .
Neminem porro sanae mentis hominem esse putamus, qui ex hactenus dictis non intelligat quosdam heterodoxos homines hoc Auctoris testimonio plane penitusque abuti, qui inde inferunt vetitum esse iisdem Christianis in suis ecclesiis usum cereorum et luminum. Non de his enimvero, de quibus nos supra (cap. 15, art. 4, et Dissert. in Lactant., cap. 1057B 25, art. 2) , sed de aliis cereis et luminibus profano gentilique ritu adhiberi solitis ibi disputat. At sane inde manifestissime colligitur Christianos nec reipublicae, nec imperatorum hostes esse publicos, propterea quod horum solemnia pio suo, sed non illo gentilium prorsus damnando ac detastabili more celebrabant.