Articulus Primus. Quibus argumentis Tertullianus probaverit omnes mortuos homines posse ad vitam revocari, ac revera revocandos: utrum animae corporibus exutae, et sine illorum ministerio possint aliquid agere, pati, ac dolere, et laetari.

0891D

Ad alia nunc transeundum est christianae religionis dogmata, quae Tertullianus suis in libris contra ethnicos asserit ac tuetur. Unum autem ex iis nostraque animadversione dignum est, quod constanter tradit, variisque rationum momentis probat omnes omnino mortuos homines in fine mundi ad vitam revocandos. 0892A Primum autem desumit ex infinita potentia Dei, Qui tantum, inquit, hoc mundi corpus de eo, quod non fuerat, id est, ex nihilo composuit (Tertullian. Apologet. cap. 48, col. 520) , sive ut nostri et ante Rigaltium editi codices habent, imposuit, seu creavit, is certe ipse potest homines de morte vacationis et inanitatis, hoc est, ab morte, sive inanitate, ac privatione vitae ad secundam vitam excitare. Nam hi unam tantummodo efficiunt partem mundi, quem constat esse animatum spiritu omnium animatore. Et ita quidem Rigaltius, et alii deinceps hunc exhibent Tertulliani textum. Melius vero nostri antiquioresque excusi codices, animatum spiritu omnium animarum animatore. Nostri siquidem Auctoris argumentatio ducitur a majori, ut aiunt, ad minus, sive a toto, quod 0892B factum fuit, ad partem quae fieri idcirco potest. Mundus, inquit, animatus, sive creatus est a Dei spiritu, omnium animarum animatore; ergo idem ipse Dei spiritus potest homines non omnium, sed suo tantum, spiritu animatos post eorum mortem iterum animare, et rursus non ex nihilo, uti prius, sed ab interitu, et vita antea deperdita, ad secundum eamdemque revocare.

Quid vero, quod haec ipsa Dei ad mortuos homines exsuscitandos potentia non totius tantum mundi, sed ipsa etiam sola hominis creatione a Tertulliano luculenter demonstratur. Homo etenim antequam crearetur, nihil erat, alioquin se fuisse saltem aliquando meminisset. Atqui si a Deo creatus est ex nihilo, potest utique eadem Dei potentia et voluntate 0892C a morte revocari (Ibid.) . Non enim major ad primam creationem, quam instaurationem et restitutionem requiritur potestas. Nec curiosius quidem importuniusque requiras quomodo id fieri queat: Nam redde si potes, inquit Tertullianus, rationem, qua factus es, et tunc require qua fies (Idem, ibid.) . qua enimvero potentia primum factus es, eadem postea reficieris. Quamobrem si de prima non dubitas, de secunda multo minus dubitare debes: Etenim facilius utique, uti ille adhuc ait, fies, quod fuisti aliquando, quia aeque non difficile factus es, quod non fuisti aliquando (Ibid.) . Simili autem modo Minutium Felicem, Lactantium, et alios disputantes in superioribus dissertationibus audivimus (Dissertat. in Minut. cap. 7, art. 2, et in Lactant. cap. 29, art. 4) .

0892D At si hoc in Dei potestate est omnino positum, nihil aliud probandum superest, quam ut id ille velit, seque voluisse revera significaverit. Atqui hoc ipse, quemadmodum auctor noster loquitur, destinavit et praedicavit (Tertullian. ibid.) , nec semel quidem, sed saepius in sacris veteris, ac praesertim novi Testamenti Scripturis. Neque huc congerenda sunt earum testimonia, quae omnibus passim obvia sunt, nec ullus plane, qui eas vel levissime attigerit, ignorare potest. Certissima autem est, sicut supra ostendimus, illarum auctoritas (supr. cap. 6, art. 3, et seqq.) . Constat ergo Deum et posse, et velle, ut omnes omnino mortui homines in pristinam vitae suae conditionem restituantur; ac proinde futuram 0893A profecto esse illorum omnem ad vitam reversionem.

Instat adhuc Tertullianus, alioque argumento demonstrat prorsus necessarium esse, ut omnes homines mortui ad vitam aliquando redeant. Totum autem illud argumentum hisce verbis complectitur: Certe quia ratio restitutionis destinatio judicii est, necessario idem qui fuerat exhibetur; ut boni seu contrarii meriti judicium ferat (Tertulliam. Apologet. cap. 48) . Docet itaque nullum prorsus esse dubitandi locum, quin omnes homines extremo Dei judicio in mundi fine sistere se debeant. Fieri autem id non potest, nisi ad vitam revertantur, atque supremam secundum sua vel bona vel mala merita sententiam, atque praemium aut poenam a Deo accipiant.

Sed hoc argumentum Auctor noster longe fusius 0893B urget in suo de Resurrectione carnis libro, ubi sic disputat: Haec erit tota caussa imo necessitas resurrectionis, congruentissima scilicet Deo destinatio judicii, de cujus dispositione despicias an utique substantiae humanae dijudicandae censura divina praesideat, tam animae quam carni (Idem, lib. de resurrect. carn. cap. 14) . Homo enim non sola profecto anima, sed suo etiam corpore bene aut male agit. Ea namque est animae cum corpore societas, ut in carne, et cum carne et per carnem agatur, quod agitur in corde (Ibid. cap. 15) , id est, anima. Quin etiam si aliquando anima sola cogitet, haec illius cogitatio vix unquam sine aliquo corporis commercio habetur: Nam si volutet quid anima, ait Tertullianus, vultus operatur indicium, facies intentionum omnium speculum 0893C est (Ibid.) .

Jam vero investigandi non est locus utrum ille revera opinatus sit nihil prorsus posse animam agere sine corporis commercio, et sine illius sensibus. De hac enim opinione aliquid praemisimus, et proxime de ea disserendi dabitur occasio. Nunc itaque sufficiat annotasse plurimos, sicuti nemo negat, animae actus non sine corporis sensuumque ministerio perfici. Hominis quippe corpus ita animae conjunctum est, ut plurium saltem bene aut male meritorum sit utique particeps. Totus igitur homo, hoc est, corpus ejus et anima ultimo et aequissimo Dei judicio repraesentari debent; ut cunctorum in hac mortali vita actorum aut paenam recipiant aut praemium.

Neque sibi Auctor noster objici patitur solam hominis 0893D animam libero uti voluntatis arbitrio, et corpus tanquam instrumentum in omnia impelli. Non enim illud extraneum animae instrumentum est, sed adeo animae adunatum, ut sicut actionum ejus, ita et meritorum sit particeps. Post mundi ergo finem ad vitam debet revocari, ut justo Dei judicio pro meritis puniatur aut remuneretur.

Tertium quo Tertullianus futuram hominis resurrectionem probare nititur, argumentum sua difficultate non caret, pluribusque falsum videbitur. Hunc enim ille argumentabatur in modum (Idem, Apologet. cap. 48, pag. 520) : Ideo repraesentabuntur animae et corpora; quia neque pati quidquam potest anima sola sine materia stabili, id est, carne. Numquid ergo anima 0894A nihil prorsus quidquam sine carne pati potest? Ita sane, inquiet aliquis, opinabatur Tertullianus. Nam alio ille in libro animam his totidemque compellat verbis (Idem, lib. de Testim. anim. cap. 4) : Affirmamus te manere post vitae dispunctionem, et exspectare diem judicii, proque merito aut excruciatui destinari, aut refrigerio, utroque sempiterno. Quibus sustinendis necessario tibi substantiam pristinam, ejusdemque hominis materiam et memoriam reversuram, quod et nihil mali ac boni sentire possis, sine carnis passionalis facultate, et nulla sit ratio judicii sine ipsius exhibitione, qui meruit judicii passionem. Nec semel igitur, nec dubitanter, sed asseveranter affirmat, et repetit animam nihil posse omnino sentire sine sui societate corporis. Tam verum autem id esse 0894B arbitratus est, ut inde concludat ideo futurum esse mortui humani corporis ad vitam regressum, quia anima sine illo nihil boni aut mali agere valet.

Sed tuum, si possis, assensum paulisper retine. Animum autem antea velim ad ea advertas, quae ab eodem Tertulliano in libris de Anima, et Resurrectione carnis disputata sunt, et ubi data opera de mortui corporis ad vitam reditu, et animae ad agendum et patiendum facultate uberius disserit. At in priore libro disertissime ac firmissime asseverat animam, a corpore separatam, vel pati dolorem, vel gaudio perfundi. Omnes siquidem hominum animae post eorum mortem apud inferos manent, et velis, inquit, ac nolis et supplicia jam illic et refrigeria. Tum deinde objicienti sibi opperiendam esse animae, ut doleat 0894C aut gaudeat, carnis, operum consortis, resurrectionem, haud dubitanter respondet id non esse necessarium. Nam de suo, uti ille loquitur, sufficit ad utrumque titulum passionis. Et certe ipsa sola sine corporis ministerio vel ira, vel odio aliquando torquetur, aliquando etiam afflicto corpore, uti Mutii, Zenonis, et aliorum exemplo confirmat, furtivum sibi gaudium exquirit (Ibid.) . Contra vero nonnunquam, illaeso corpore, dolet, premitur, et excruciatur. Atqui si in hac vita et corpori alligata gaudio aut moerore sola afficitur, quanto magis quando post mortem ab eo sejuncta, ultimum judicium exspectat. Denique quidam ejus sine carnis commercio sunt actus, uti soli cogitatus, et nudae voluntates, quae censura divina prosequitur 0894D (Idem, lib. de Anim. cap. 17) . Ex quibus ille hanc elicit conclusionem: Ergo propter congruentissimum est animam, licet non exspectata carne, puniri, quod non sociata carne commisit: sit et ob cogitatus pios et benevolos, in quibus carne non eguit, sine carne recreabitur. Eadem vero, et plura alia in libro de Resurrectione carnis tradidit, ubi ex professo demonstrat ad vitam revocandos esse omnino homines.

Quid ergo, inquies, numquid Tertullianus tam absurde sibi contradixit? Sed si suspensum adhuc animum habere velis, sublatam ab ipso videbis hanc tametsi non minimam contradictionis speciem. Nam in eodem de Resurrectione libro ea repetit, quae dixerat, 0895A animas nunc torqueri foverique penes inferos, licet nudas, licet adhuc exsules carnis (Idem, lib. de Resurrect. carn. cap. 17) . Quia vero opponere contra quidam poterant inde confici posse animam sibi sic sufficere ad facultatem, sicut ipse loquitur, passionis et sensus, ut non egeat repraesentatione carnis, his ille respondet (Ibid.) : Imo eatenus egebit non qua sentire quid sine carne non possit, sed qua necesse est illam etiam cum carne sentire. Quantum enim ad agendum de suo sufficit, tantum ad patiendum. Ad agendum enim minus de suo sufficit. Habet enim de suo solummodo cogitare, velle, cupere, disponere, ad perficiendum autem operam carnis exspectat. Sic itaque ad patiendum operam carnis expostulat; ut tam plene per eam pati possit, quam sine ea plene agere non potuit. Et ideo in quae de suo sufficit, 0895B eorum interim sententiam pendit concupiscentiae, et cogitatus, et voluntatis. Porro si haec satis essent ad plenitudinem meritorum, ut non requirerentur et facta, sufficeret in totum anima ad perfectionem judicii, de his judicanda, in quae agenda sola suffecerat. Cum vero etiam facta devincta sint meritis, facta autem per carnem administrentur, jam non sufficit animam sine carne foveri, sive cruciari pro operibus carnis, etsi habet membra, quae proinde illi non sufficiunt ad sentiendum plene, quemadmodum nec ad agendum perfecte. Idcirco pro quoquo modo egit, pro eo et patitur apud inferos, prior degustans judicium, sicut prior induxit admissum; exspectans tamen et carnem, ut per illam etiam facta compenset, cui cogitata mandavit. Totam hanc Auctoris nostri argumentationem 0895C et responsionem, tametsi paulo longiorem transcripsimus, quandoquidem ea non tantum propositae nobis difficultatis nodus plane solvitur, sed nonnulla quoque de animae natura inde eruuntur, quae sine aliqua observatione praetermittenda non sunt.

Docet itaque animam nudam ac sine corporis consortio apud inferos revera aut torqueri, aut foveri. Quia vero hinc objici ipsi poterat eam non esse substantiam mere spiritalem, sed corpoream, aut, ut ipse ait, corpulentiam propriam, noluit hanc, quae difficilioris operae erat, excutere quaestionem, ne diutius a proposito aberraret. Interim concidit, nec tamen fatetur, aliquod esse animae corpus, et propria quaedam generis sui membra. At disertissime asseverat proprios esse animae actus, a corpore minime 0895D dependentes, quales sunt cogitatus, voluntates, et concupiscentiae. Hi autem actus, ut id obiter dicamus, si omnino spirituales sunt, ipsam multo magis animam spiritualem esse negare non poterat.

Solius porro animae cum hi sint actus, habet de suo non solum quod agat, et patiatur, sed quo possit aut praemium mereri aut poenam. Corpore igitur soluta potest et debet pro meritis aut poena aut praemio affici. Quamdiu enimvero corpori adunata est, prior semper aut peccat, aut meretur. Post mortem igitur debitis suppliciis aut praemiis sola et ante corporis reditum afficiatur, necesse est. Persuasum itaque Tertullianus habuit animam, ruptis 0896A corporis vinculis, pati, torqueri, cruciari. Verum quia etiam in hac vita sua cum corpore multa peccavit, idcirco ut pro meritis puniatur et crucietur, suo corpori, ad vitam revocato, debet iterum conjungi.

His autem sic explieatis, evanescit objecta Tertulliani contradictio. Recte enim dixit animam sine corpore aliquid revera pati, et nihil pati posse. Ubi quippe ait nihil posse pati, ibi subintelligendum est plene ac perfecte, sive quantum ipsa cum corpore peccando promeruit. Cum quo enim peccavit, cum eo utique puniri debet. Jure ergo Tertullianus inde futuram probat corporis mortui ad vitam revocationem, quia anima sola pati non potest poenam videlicet plenam ac perfectam, et qualem cum corpore peccando commeruit.

0896B Si quid porro his adjicere nobis per te liceat, observanbimus hoc ipso eodem argumento ex poenis aut praemiis, bene aut male in hac vita agenti homini debitis petito luculenter probari hunc futurum ejusdem hominis ad vitam regressum ab Ambrosio, ut suo loco, atque Athenagora, Minucio Felice, et Lactantio, quemadmodum in nostris de illorum libris dissertationibus ostendimus; quin imo et inde ab eo dem Lactantio demonstrari animae nostrae immortalitatem (Ambros. libr. 2, de Fide resurrect. § 12, pag. 1147; tom. I Apparat. pag. 475; Dissertat. in Lactant. cap. 24, art. 3, et cap. 29, art. 5, dissert. in Minut. cap. 7, art. 2) .