§ 16.— Apologeticus A. CXCIX compositus demonstratur.

Sequitur elegantissimus Apologeticus, quem librorum 0118A Tertulliani et doctrina et candore praestantissimum audeo dicere. Cujus aetas tametsi copiose disputata sit ab omnibus, qui caeteros etiam libros non tetigere, maxime a Moshemio, elegantissimo viro, cui hoc in genere primae debentur; tamen post istam messem licet spicas quasdam colligere, atque, praetermissis iis quae doctissime sunt dicta ab eo, brevissime quam possumus, veluti per gradus ascendendo, quae ista de re dicenda habemus, exponere. Primum igitur nemini, qui fuit in eo libro tractando cum cura aliqua versatus, potest esse obscurum, isto tempore nondum fuisse legem Severi contra christianos emissam. Namque, hunc librum offerendo Praesidibus, quis credet Tertullianum ab iis expectare potuisse, ut iram adversus christianos conceptam non 0118B mitigarent solum, sed plane deponerent, dimitterentque eos innocentes? si tamen Praesidibus agendum fuisset secundum Severi leges, a quibus nec licebat vel latum unguem recedere; praesertim cum constaret, quanta acerbitate usus olim fuisset adversus eos, quos intellexerat officio judicis haud bene defunctos (v. Spartianum in Sev. c. 8.) . Neque vero mirum cui videri debet, si Praesides cum plebe soli injuriosi fuerunt in christianos, quam ob rem non ad Caesarem ipsum Tertullianus provocaverit, neque christiani sese receperint in ejus tutelam. Etenim si christiani, occasione eorum qui propter Nigri Albinique amicitiam plectebantur, auctore Plautiano, omne calamitatum genus sustinuerunt; talis ad Caesarem provocatio, propter summam Plautiani, Praetorio Praefecti, auctoritatem 0118C locum non fuisset habitura; ne tum quidem, si facta esset ad ipsum Plautianum, impotentissimum crudelissimumque hominem. Praeterea quomodo, si vel maxime Plautianus auctor tanti sceleris in christianos non fuerit, quomodo, inquam, a Severo, infinite et aurum et caedem hominum innocentium ac seditionis suspectorum concupiscente, impetrari auxilium potuisset adversus plebis furiosae impetus? Quam verendum erat potius, cum nondum publicas cum christianis inimicitias suscepisset, admonitum libellis christianorum, eo progressurum fuisse, ut etiam mala, auctoritate sua Praesidum furorem confirmando, augeret? Hac igitur re constituta, dicere necesse est sane, quod Apologetico scribendo 0118D occasionem dederit facta a plebe christianorum perturbatio. Atque quorumdam locorum Tertulliani vis ita est manifesta, ut absonum plane sit, aliud ibi quid, quam eam rem quaerere. Unde fit, ut neque dici Tertullianus possit hanc christianorum defensionem tradidisse Praesidibus, nisi cum annus CXCVII. suam jam summam complevisset; propterea quod horum motuum origines isti anno idoneis argumentis vindicavimus. Itaque nec opus est isto loco (Apolog. c. 35.) 0119A quo inter hostes imperii Cassios, Nigros Albinosque Tertullianus retulit, ad asserendam Apologetici aetatem nece Albiniana posteriorem; continet tamen is ipse locus vestigia quaedam non admodum obscura, quibus insistentes aetatem quam Apologetico constituimus tribuere, accuratius invenire possumus. Nihil jam de congiariis ab Imperatore populo datis; nihil de die solemni Principis omni lautitiarum apparatu celebrato; nihil de votis pro Imperatoris salute susceptis dicemus: sunt enim haec, vel non apta satis ad rem exequendam, vel a Moshemio jam elegantissime disputata. Unum locum excutiamus, et eum quidem superius in medium productum (§ 15) propterea quod et is rem planissime conficit, et movet nos, ut ab istius doctissimi viri sententia paululum 0119B deflectamus. Ait igitur Tertullianus, scelestarum partium socios aut plausores, post vindemiam parricidarum racemationem superstitem, quotidie revelari; ait etiam, quosdam Astrologos, Augures, Magos de Caesarum capite consuluisse. Eadem conjunxit Spartianus, effecitque ista similitudo, quae utriusque scriptoris loca excitata intercedit, ut utrumque eadem plane tempora respexisse dicerem. Sed quoniam nec Tertullianus consultationem Magorum plane refert in eadem illa tempora, in quae reliquias amicorum Nigri perquisitas, nec Spartianus, ubi tempus diserte non definit, ordinem rerum accuratissime sequitur; fit, ut nunc mittamus ea, quae de consultis magis apud utrumque leguntur. At alterum sequamur judicium temporis, quo scriptus est Apologeticus, videlicet 0119C istud studium Plautiani, protrahendi omnes eos, quos suspectos dicebat aversae a Severo voluntatis. Hos, Spartianus ait, persecutum esse Plautianum interea, cum Severus Parthos adortus fuisset, rediissetque in Syriam, ut se pararet ad bellum Parthis majori cum vi inferendum. Enimvero credibile est, Severum fere post medium A. CXCVIII, fuisse adversus Parthos profectum ; quorum impetus cum aliquantum repressisset, in Syriam rediit forte, ut ibi hiemem transigeret. Ubi cum pararet ea, quae necessaria videbantur ad Parthos bello persequendos, Plautianus investigavit eos, quos superstites noverat e Nigri amicis; quod igitur fere factum est sub anni CXCIX. initium. Quare nullus ego dubito, quin sententia Moshemii, qua A. CXCVIII. medio hunc librum exaratum 0119D esse existimat, relinquenda sit ista in re, propterea quod tum modo adversus Parthos profectus est Severus, atque Tertullianus non de extinctis Albini, sed Nigri amicis loquitur, qui erant adhuc post Albinianos superstites. Sed neque tempore, isto quod diximus, posteriori facta esse videtur haec inimicorum Severi pervestigatio; hoc enim pugnaret cum eo, quod jam A. CC. Tertullianus Montanistarum partibus accessit, scripsitque ante hanc factam ab Ecclesia secessionem libros ad Nationes et de Testimonio animae, 0120A qui ne minimam quidem dant Montanismi suspicionem, et sunt Apologetico superiores; quod de libro super animae testimonio haud dubium est, ac de libris ad nationes probabile admodum. Neque nunc credo fore qui putent Tertullianum tum Montanistam fuisse, cum Apologeticum componeret. Etenim nisi mavelint fingere cum Havercampo V. C. (in praefat. ad editionem Apologet. Tertull.) Tertullianum bis hanc Apologiam paululum immutatam edidisse, argumentis nostris cedant necesse est, quibus eam superiorem esse Severi edicto probavimus. Atque ego opinionem Havercampi non probo, cum lectiones quaedam textus hujus libri discrepantes istam rem non conficiant satis; mihique ex Eusebio quidem H. E. L. II. cap. 2. constet, quod Tertulliani Apologia 0120B latine scripta sit, posteaque graece conversa, sed quod bis edita sit, et immutata quidem, nullo modo. Quod si igitur concedant, Apologeticum Severi edicto esse antiquiorem: eos profecto oportet contra nos, si possint, certioribus argumentis pugnare, quam iis, quibus sententiam a Moshemio demonstratam Hoffmannus impugnavit, quae nihil firmitatis habere egregie commonstravit Moshemius in Addendis ad vol. I diss. suarum Hist. Eccles. p. 741.-48. Atque nos ipsi alteri Hoffmanni argumento suo loco respondebimus, alterum vero monemus cum ipsa Hoffmanni sententia pugnare (lubet enim hos Moshemianae responsioni adjicere). Nam si vera sunt etiam, quae de cultu Serapidis Romae per Severum restituto Hoffmannus dicit, facta esse ea tum demum, 0120C cum Aegyptum, devictis Parthis, peragrasset, h. e. A. CCII; concidit id, quod antea decreverat, an e Severi edictum scriptum Apologeticum esse; quoniam ante A. CCIII. Romam Severus non rediit, et tamen A. CCII. edictum adversus christianos promulgatum fuisse, nemo unus vocare in controversiam potest.