QUAESTIO I. Utrum Spiritus sanctus a Patre et a Filio procedat.

Quod autem solum a Patre procedat, probant Graeci ratione et auctoritate.

1. Ratione sic; emanatio Spiritus sancti est processio; sed processio est motus ab uno in alium; ergo si recte est processio in divinis, Spiritus sanctus aeterna processione procedit ab uno in alium. Si ergo procedit a Filio, aut procedit in Patrem, aut in aliam personam; non in Patrem, quia Pater nihil accipit a Filio, nec in aliam personam, cum non sit dare quartam; ergo non procedit a Filio.

2. Item, alia ratione sic; quia Spiritus sanctus procedit per modum spirationis, sicut Verbum per modum locutionis; sed ita ridemus in creaturis, quod exitus locutionis non praecedit spirationem, nec egressus spiritus est a verbo: ergo nec in divinis Spiritus sanctus a Filio.

3. Item, Spiritus sanctus, ut omnes dicunt, procedit per modum nexus, sed nexus tenet rationem medii; sed si procederet a Patre et Filio, teneret rationem tertii et extremi, non medii; ergo non procedit a Patre et Filio, sed potius a Patre in Filium.

4. Item, Spiritus sanctus procedit a Patre aut sufficienter, aut non. Si non sufficienter et plene, ergo Pater imperfectus est in spirando; si sufficienter,

ergo superfluum est fieri per duo quod potest fieri per unum sufficienter :ergo si a Filio procedit, cum procedat plene a Patre, in illa summa Trinitate est superfluitas, quod absurdum est.

a. Item, hoc ipsum nituntur Graeci ostendere per auctoritatem; sed non possunt per sacrae Scripturae introductionem , ideo arguunt per privationem in Evangeliis, et maxime in Evangelio Ioannis et Epistolis, ubi integre traditur nostra fides, sed in nullo dicitur, quod Spiritus sanctus procedat nisi a Patre tantum; Ioannis decimo quinto : Spiritum veritatis, qui a Patre procedit; ergo aut Evangelia insufficienter fidem docent. aut Spiritus sanctus tantum procedit a Patre.

6. Item, in quatuor Conciliis apud Graecos celebratis, ubi a Patribus fides sufficienter est explicata, dicitur, quod Spiritus sanctus procedat a Patre, et nihil dicitur de Filio; ergo si Deus sufficienter illis fidem revelavit; ergo etc.

7. Item, hunc errorem munire nituntur per Doctores, qui non solum apud eos, sed etiam apud nos celebres sunt.

Et primo per Gregorium Nazianzenum , qui dicitur Theologus; "Filius et Spiritus sanctus, geminus Patris radius, usque ad nos miserunt claritatem suam "; ergo exeunt a Patre, ut duo radii.

8. Et Dionysius etiam dicit in libro de Divinis Nominibus :" Ex immateriali et impartibili bono cordialia exorta sunt lumina",

loquitur de Patre

ergo exeunt ut lumina; sed talia sic se habent, quod unum non est ab altero; ergo etc.

9. Item, Damascenus expressius; " Spiritum sanctum ex Patre dicimus et Spiritum Patris nominamus; Spiritum vero sanctum ex Filio non dicimus, et tamen Spiritum Filii nominamus ".

10. Item, si Latini hoc cognoverunt, cum Graeci non cognoverunt, aut fuit hoc Scripturae auctoritate, aut praedicatione, aut ratione, aut revelatione. Scripturae auctoritate non; quia eandem per omnia Scripturam habent Graeci; similiter nec praedicatione, quia idem doctor Graecorum, qui est et Latinorum,

qui eis fidem perfecte tradidit, scilicet Paulus Apostolus; si ratione, sed ratione non sufficit aliquid affirmare in his quae sunt fidei. Unde Dionysius et Damascenus dicunt, quod nihil est dicendum nec cogitandum de illa summa Trinitate praeter id quod nos sacra eloquia docuerunt, et Hieronymus : "Nil credatur mihi, nisi confirmavero per novum et vetus Testamentum". Si revelatione, quaeritur, cui fuerit revelatum et cum Deus velit omnes homines salvos fieri, quare hoc non revelavit Graecis? Et iterum, quomodo constat quod hoc fuerit a Deo?

Contrarium 1. arguitur ratione ostensiva sic; Spiritus sanctus secundum omnes fideles procedit ut donum, sicut ex multis locis Scripturae probatur; et iterum, omnes tam Graeci quam Latini dicunt, Spiritum sanctum a Filio nobis donari; ergo omnes concedunt, procedere ab utroque, cum non detur, nisi a quo procedit.

2. Item, Spiritus sanctus secundum omnes, et sicut supra ostensum est procedit ut amor; sed amare non tantum est Patris, sed etiam Filii, unde et per omnia amat Filius, sicut et Pater; ergo si a Patre amante amor procedit, eadem ratione a Filio.

3. Item, Spiritus sanctus secundum omnes procedit ut nexus ; sed perfectior nexus est, qui ab extremo utroque procedit, quam qui ab altero; ergo si Spiritus sanctus est nexus perfectissimus, non solum a Patre procedit, sed etiam a Filio.

4. Item, hoc idem ostenditur ratione ducente ad impossibile sic; omnis distinctio personarum in divinis attenditur secundum relationem et originem; ergo si Spiritus sanctus non procedit a Filio, nec e converso, nulla est ibi origo; ergo nulla est ibi mutua relatio, ergo nec distinctio.

5. Item, maior germanitas est inter duos, quando unus procedit ab altero, et ambo a tertio, quam si unus nihil habeat ab altero; haec est per se nota; ergo si Spiritus sanctus non est a Filio, nec e converso, non est perfecta unio; ergo nec summa nec perfecta beatitudo.

6. Item, perfectior est expressio, quando generans communicat genito non tantum substantiam, sed etiam actum, qui naturae geniti non repugnat; sed actus spirandi non repugnat Filio, quia nullum ex hoc inconveniens sequitur, si spiret; ergo si Pater hunc actum ei non communicat, Filius non est perfecta imago.

7. Item, hoc ipsum ostenditur auctoritatibus, et primo auctoritate Apostoli ad Galatas quarto : Misit Deus Spiritum Filii sui etc.; ergo cum Pater non mittat Spiritum nisi Filii, idem est Spiritus Patris et Filii ; sed eius est Spiritus, a quo procedit; ergo Spiritus sanctus procedit a Patre et Filio. Si dicas, quod non sequitur, quia non dicitur Filii, quia procedit a Filio, sed quia est in Filio; ergo eadem ratione, cum Filius sit in Spiritu sancto, potest dici Filius Filius Spiritus sancti .

8. Item, Ioannis decimo quinto : " Quem ego mittam vobis a Patre Spiritum veritatis ". Ex hoc arguitur sic; nullus mittit alium, nisi habeat auctoritatem super illum; nullus autem habet auctoritatem super alium, nisi aliquid tribuat ei; sed nulla persona tribuit alii , nisi ab ipsa procedat; ergo a primo, Spiritus sanctus procedit a Filio. Si dicas, quod a Filio mittitur ex tempore et ex tempore procedit; contra; Filius non ideo habet auctoritatem, quia mittit, sed ideo mittit, quia habet auctoritatem; ergo ante habet auctoritatem, quam mittat temporaliter; ergo antequam mittat temporaliter, necesse est Spiritum sanctum procedere a Filio; ergo etc.

9. Item, Ioannis decimo sexto : Ille me clarificabit, quia de meo accipiet. Ex hoc arguitur sic; quisquis est omne quod habet, est omne quod accipit; sed Spiritus sanctus, cum sit Deus summe simplex, est omne quod habet, ergo omne quod accipit; ergo si accipit aliquid ab aliquo, accipit esse ; sed a quo accipit esse, ab illo procedit; ergo si aliquid accipit a Filio, procedit a Filio. Si dicas, quod accipere illud est temporaliter; tunc obiicitur ex hoc, quia omne quod temporaliter accipit aliquid ab aliquo , mutatur, etc.

CONCLUSIO.

Spiritus sanctus procedit a Patre et a Filio.

Respondeo; Dicendum, quod, sicut ostensum est auctoritatibus et rationibus, fidei veritas est. quod Spiritus sanctus procedit a Patre et Filia

Ad intelligentiam autem controversiae Latinorum et Graecorum et originem eius notandum est, quod circa processionem Spiritus sancti de Filio est duo considerare, scilicet articuli cognitionem et eiusdem cogniti professionem. In primo orta est differentia, in secundo controversia.

Cognitio autem huius articuli fundamentum habet a Scriptura, profectum vel incrementum a ratione, sed consummationem a revelatione. In Scripturae auctoritate Graeci et Latini conveniunt, quae dicit, Spiritum sanctum esse Filii et mitti a Filio; sed in ratione et revelatione differunt.

. In ratione quidem intelligendi. Nam cum Scriptura dicat , Spiritum sanctum procedere, Graeci ad intelligendum usi sunt alio modo et alia similitudine processionis, alio modo Latini. Nam cum processio dicatur in creaturis motus localis ab uno in alium et dicatur motus causalis unius ex alio, Graeci intellexerunt processionem primo modo, ab uno in alium; Latini vero secundo modo. Et in hoc melius intellexerunt Latini quam Graeci, quia comparaverunt processionem aeternam processioni magis spirituali; et ideo magis simili comparaverunt, et sic melius.

Similiter, Scriptura dicit , Spiritum sanctum per spirationem procedere. Et cum duplex sit spiratio, scilicet flatus exterioris et amoris interioris, Graeci comparaverunt Spiritum spirationi flatus exterioris; sed Latini spirationi amoris interioris; et ideo Latini melius, quia spiritualiori et similiori similitudini aptaverunt.

Similiter, cum Scriptura dicat, Spiritum sanctum procedere ut nexum et communionem, et duplex possit esse nexus, vel sicut medium iungens unum ,

alteri, vel sicut extremum, in quo coniunguntur ; Graeci comparaverunt primo modo, Latini secundo, et ideo spiritualiori modo et similiori, quia ille nexus magis habet similitudinem personae.

Quia ergo differentiam habuerunt in ratione, et Latini spiritualius et convenientius comparaverint; ideo ex ratione sua sunt elevati, et per hoc ad intelligentiam Scripturae dispositi, et ideo manifesta revelatione edocti sunt de Spiritus sancti processione. Graeci vero, quia similitudines differentes et minus proprias aptabant, ideo sunt sua ratione depressi; et non valentes intelligere, Spiritum a Verbo procedere, nec in aliam ab aeterno procedere, arctaverunt Scripturam ad intelligendum de processione temporali, et ideo sibi viam revelationis clauserunt. Haec est ergo ratio diversitatis in huius articuli cognitione.

Controversia vero venit ex huius articuli professione. Professio vero huius articuli venit ab Ecclesia Latinorum ex triplici causa, videlicet ex fidei Veritate, ex periculi necessitate et ex Ecclesiae auctoritate. Fides dictabat hoc, et periculi necessitas imminebat, ne forte aliquis hoc negaret , in quod periculum inciderunt Graeci; et Ecclesiae auctoritas aderat; et ideo sine mora exprimi debebat.

Negatio vero huius articuli venit ex triplici causa, scilicet ex ignorantia, ex superbia et pertinacia. Ex ignorantia, quia nec Scripturam intellexerunt nec habuerunt congruam rationem nec apertam revelationem. Ex superbia, quia, cum reputarent se sciolos et vocati non fuerunt , noluerunt profiteri quod non erat per eos inventum. Ex pertinacia, ne convincerentur et irrationabiliter moveri viderentur; invenerunt pro se rationes contra veritatem; et ideo suam sententiam defendere ausi sunt et auctoritati Ecclesiae Romanae obviare; et ideo facti sunt haeretici, quia denegant fidei veritatem, et schismatici, quia recesserunt ab Ecclesiae unitate.

Sed quia mos est haereticorum et schismaticorum, cum se non possunt rationibus communire, adversam partem accusare; ideo nos accusant, et redarguunt tanquam curiosos et tanquam excommunicatos et schismaticos. Curiosos , quia sine huius articuli professione salus erat. Quare ergo intromiserunt se Latini hoc perquirere, quod non fuit necessarium?

Sed ad hoc patet responsio, quia opportunum fuit propter periculum in quod ipsi inciderunt

Similiter, dicunt nos excommunicatos, quia Symbola corrumpimus, in quibus per sanctos Patres sub excommunicationis poena hoc erat prohibitum.

Et ad hoc patet responsio per praedicta, quia non corrumpimus, sed perficimus ; nec sententia lata est contra perficientes, sed contra corrumpentes. Vel potest dici, sicut dicit Anselmus , quod novum edidimus; et hoc quidem facere potuimus, quia Romana Ecclesia plenitudinem potestatis a Petro, Apostolorum principe, acceperat, in qua nulla Patrum sententia nec interdictum potuit nec arctare nec ei praeiudicare nec ligare eam ad aliquid.

Similiter dicunt nos schismaticos, quia a nobis incepit divisio; cum enim hoc vellemus asserere. noluimus eos vocare.

Et ad hoc responderi potest pro Latinis, quod eos vocare non fuit opportunum

quia Ecclesia sine eis hoc poterat

et hoc , quia erat laboriosum propter distantiam, erat infructuosum, quia iam non erat in Graecis sapientia tanta, sicut fuerat, immo ad Latinos transierat, erat nihilominus periculosum, quia quod pro certo habendum erat periculum erat ducere in dubium.

Et sic patet, quod frivolae sunt eorum accusationes. Ad rationes autem, intellectis quae dicta sunt, facile est respondere.

1. Ad illud ergo quod obiicitur, quod processio est ab uno in alium; dicendum, quod verum est de processione locali, sed non est verum de processione causali, sicut infra melius patebit ;cum procedere in alium sit dupliciter, aut quia in alium tendit sicut obiectum; et sic Spiritus sanctus est amor, quo Filius amat Patrem, sicut e converso; si autem sic dicatur procedere in aliquem, ut ab eo recipiatur, omnino stultus est intellectus. Est enim dicere, quod amor,

qui est Spiritus sanctus, oriatur a Patre et subsistat in Filio, sicut rivus oritur a fonte et requiescit in lacu profundo .

2. Ad illud quod obiicitur de spiratione, quod praecedit verbum; dicendum, quod verum est de exteriori verbo, et non de interiori; et exterius non est simile.

3. Ad illud quod obiicitur de nexu, dicendum, quod nexus non habet rationem medii, sed rationem tertii, quidquid aliqui voluerunt dicere, quod locum tenet et medii et tertii; et voluerunt sustinere opinionem Graecorum et Latinorum et distinguunt duplicem modum procedendi, scilicet in alium, et sic procedit a Patre; vel ab alio, et sic procedit a Patre et Filio. Istud est exsufflandum hodie, quia non habet intellectum sanum; immo omnino eodem modo procedit ab utroque, et tamen utriusque nexus est, sicut ponitur exemplum de duobus lignis, ex quibus procederet una flamma.

4. Ad illud quod obiicitur, quod ab altero sufficienter, ergo etc.; dicendum, quod istud verum esset, si essent diversa principia Spiritus sancti; quod non est verum, sicut infra patebit . Unde sicut non valet hoc argumentum: Pater creat, et Filius similiter; et Pater est sufficiens in creando; ergo Filius superfluit;

quia sunt unum principium in creando

similiter solvendum est in proposito.

5. Ad illud quod obiicitur, quod non reperitur in Scriptura ; dicendum, quod si verba non reperiantur, reperitur tamen sensus, sicut in obiiciendo monstratum est. Tamen argumentum non valet; non reperitur in Scriptura, ergo non est verum; quia Scripturae mos est, quaedam tacere propter insinuandam humilitatem; unde Dominus, volens nos erudire ad humilitatem, omne quod suum est Patri attribuit, sicut dicit Ioannis septimo : Mea doctrina non est mea. Similiter dicit Ioannis decimo quinto :

Qui a Patre procedit, loquens de Spiritu sancto, et tamen ipse subiungit : omnia, quae Pater habet, mea sunt; et ideo argumentum non valet.

6. Ad illud quod obiicitur de Conciliis, dicendum, quod nec in Conciliis illis sunt omnia instituta, quae spectant ad mores, nec etiam omnia dicta, quae ad fidem pertinent; sicut in Symbolo, quod cantatur in missa, nihil dicitur de descensu ad inferos. Sed nunquid latuit sanctos Patres processio Spiritus sancti a Filio? et si non latuit, quare non dixerunt? Credo quod non latuit, sicut patet per antiquos Graecos, quorum Magister adducit auctoritatem in littera ; sed tamen non fuit expressum, quia non erat opus. Nullus enim negabat nec negare volebat Sed haeretici multa, quae erant implicita fidei nostrae, sua importunitate compulerunt explicare; et sic patet illud.

7. 8. Ad illud quod obiicitur de auctoritate Dionysii et Gregorii, dicendum, quod non est omnimoda similitudo, sed maior dissimilitudo. Attenditur autem similitudo in hoc; scilicet quantum ad plenitudinem fontalitatis in Patre et in divisione personarum emanantium ab eo, et in receptione influentiae in creatura; non tamen est omnimoda similitudo quantum ad modum emanandi; et sic patet illud.

9. Ad illud quod obiicitur de Damasceno, dicendum, quod non est in ista parte ei assentiendum, sicut enim intellexi, ipse fuit in tempore, quando orta est contentio. Unde non est in hoc sustinendus, quia simpliciter fuit Graecus, tamen ipse caute loquitur. Unde non dicit, quod Spiritus non sit a Filio, sed dicit, non dicimus a Filio, quia Graeci non confitebantur, nec tamen negabant; sed modo eorum maledicta progenies addidit ad paternam dementiam et dicit, quod non procedit a Filio nisi temporaliter. Et ideo tanquam haereticos et schismaticos eos damnat Romana Ecclesia.