§ 6.— Libri adversus Valentinianos et de Praescriptionibus, Carne Christi et Resurrectione, post ann. 203 scripti.

Ordo igitur librorum postulat, ut nunc de hac Valentinianorum reprehensione dicamus. Et vero illa defectione 0164C Tertulliani ad Montanistas inferior: quod quidem dicta huic disputationi aspersa non planissime docent; nihil est enim in hoc libello doctrinarum, quod non potuisset etiam ab orthodoxo proficisci; sed tamen id apparet dupliciter. Primum quod jam se dicat, c. 16., extrem., cum Hermogene de eodem atque cum Valentinianis argumento congressum fuisse, quae Antihermogeniana disputatio est a nobis modo Montanistico scriptori asserta; deinde quod vehementer optat, c. 5. extr., ut sibi daretur assequi Proculum in omni opere, quem et virginis senectae et christianae eloquentiae dignitatem appellat. Hunc Proculum ego non dubito Proculum illum Montanistam fuisse, cujus exstat apud Eusebium, l. VI. H. E. c. 20. memoria, cum propter laudem virginitatis ejus, quam 0164D tanquam praeclaram in eo virtutem Tertullianus collaudat, tum propterea, quod ipsum nostrum nuncupat, distinctum hoc nomine ab iis quos modo laudaverat, Justino Martyre, Miltiade (Ecclesiarum sophista, ut ait forte incensus odio hujus viri, qui ((ut refert Eusebius, l. c. lib. V. 17.)) etiam se Montanistis opposuerat), atque Irenaeo, scriptoribus orthodoxae Ecclesiae. Sed ipsam hujus libri aetatem si quis subtilius percunctatur, satis videtur consentaneum dicere, eum esse non ita multo post sopitam quodam modo crudelitatem in christianos exaratum. Nam et confessionem veritatis christianae sub potestatibus istius saeculi et apud tribunalia praesidum (quam urget c. 30.) defendere non admodum necesse erat, nisi tum vel ipsum illud calamitosum tempus, vel 0165A ejus viva memoria exstitisset, et est, ut modo dicebamus, hic liber eodem fere cum Scorpiace tempore scriptus postquam furor Severi restinctus fuerat, ut historia hujus temporis docet. Itaque placet ad librum de Praescriptionibus haereticorum progredi, quem huic subjicere non dubitamus; quidquid etiam in contrariam partem Tillemontius (L. c. part. III. p. 203. et not. 6. in Tertullian. p. 656.) et Whistonus (In scripto: The true origin of the Sabellian and Athanasian Doctrines of the Trinity, p. 3. sq.) disputaverint. Nam libro I. adversus Marcionem, c. 1., se aliquando exaraturum promittit disputationem de Praescriptione adversus haereticos, e quo hoc necessaria conclusione elicitur, demum post annum CCVIII. nostrum librum luci fuisse expositum. Atque illud ipsum, 0165B neque tempore eo, quo librum nostrum perscriberet, vacuum a Montanistarum erroribus fuisse animum Tertulliani clarissime ostendit, ut non dicam horum errorum vestigia non obscura esse in hoc libro, veluti c. 40., ubi, cum doceat, etiam malignum genium aemulari institutiones divinas: quid quod, inquit, et summum Pontificem in unis nuptiis statuit, habet et virgines, habet et continentes; et quae sunt generis ejusdem. Sed age aperiamus ea capita, unde omnis ad hanc caussam disputatio ab iis qui contra sentiunt ducitur. Ac primum aiunt, locum a nobis e libro adversus Marcionem excitatum significare etiam posse librum jam scriptum; Wisthonus etiam aliud exemplum ponit hujus loquendi modi, nec necessarium in re omnibus nota, nec ullo modo aptum, e lib. 0165C V. c. 19. Sed illud defendi non satis potest. Nam quotiescumque Tertullianus aliquem librum jam a se compositum profert, nunquam futurum adhibet loquendi genus, sed ubivis praeteritum, atque eodem, opinor, modo praeteriti temporis flexionem usurpaturus fuisset Tertullianus, ut fecit de hoc libro alibi (In libro de Carne. Christi, c. 2.) , si illum jam a se compositum voluisset dicere. Neque vero illud minus est contortum, cum locum ex Antimarcione Tillemontius putat remanere potuisse e libris iis, quos ante hoc, quod exstat, opus adversus Marcionem jam contra eum scripserat. Nam et illud mera conjectura est nullo modo probabilis propterea, quod Tertullianus, cum se ad scribendos nostros adversus Marcionem 0165D libros accingeret, unam illi oppositam disputationem rescissam, alteram amissam confirmat; et istud argumentum Tillemontii in se etiam ineptum est. Quod vero dicit librum de Carne Christi esse priorem libris nostris adversus Marcionem, hunc vero posteriorem libro de haereticorum Praescriptione, ea non conor attingere; est enim ea de re satis supra disputatum, unde intelligatur, primum nostrum librum Antimarcionis, de quo hic quaerimus, non esse cum caeteris editum, nec ullo modo illo de Carne Christi posteriorem. Sed in fine libri de Praescriptione Tertullianus: nunc quidem generaliter, inquit, actum est a nobis adversus haereses omnes, certis et justis et necessariis praescriptionibus repellendas a collatione Scripturarum. De reliquo . . . etiam specialiter quibusdam respondebimus. 0166A Audio. Quid ergo est? omnes sunt Tertulliani adversus haereticos libri posteriores eo qui est de Praescriptione? At istum locum Tertullianus, ut mihi videtur, non recte cepit. Nam in eo loco non generatim in hoc libro Tertullianus ait se haereticos confutasse, sed addit, se id fecisse universe certis et justis et necessariis praescriptionibus. Itaque in aliis libris non se pollicetur separatim confutaturum haereticorum singulorum doctrinam, sed ostensurum se, singulos etiam haereticos eorumque scita, aetate doctrinis recte sentientium cedere. At denuo Whistonus, l. c. p. 4: Antiquior est is de Praescriptione Commentarius Apologetico Tertulliani. Quamobrem obsecro? Expedite, inquit in Apolog. c. 47., praescribimus adulteris nostris, illam esse regulam veritatis, quae veniat a 0166B Christo, transmissa per comites ipsius, quibus aliquando posteriores diversi isti commentatores probabuntur. Acutum vero hominem, qui cum de praescriptione audit, etiam librum super ea re scriptum videt! Et ea quidem oppugnatio ad aetatem hujus libri magis pertinebat; caetera, quibus se adactos eo dicunt, ut hunc librum e numero Montanisticorum proscriberent, haec sunt: Primum Whistonus adjectum libro nostro libellum, qui haereticos ortos in familia christianorum recenset, objicit, in quo planissime οἱ κατά φρύγας haeretici condemnantur; quod esset argumentum nullo modo eludendum, si, quod probandum suscipit Whistonus, hic libellus vindicari Tertulliano posset. Sed quid pro sententia hodie a viris doctis prorsus profligata disputet, audiamus tamen. Idem 0166C est, ait, in hoc, quod in scriptis Tertulliani, dicendi genus. Quomodo tandem? Graeca saepius verba libellus latinis miscet; loquitur eo modo, quo Africani solent, horrido illo et pene barbaro; acutis persequitur haereticos conclusiunculis; multa etiam ex Irenaeo sumit; denique haereticos narrat a Tertulliano commemoratos, etiam eos, quos unus ille habet, veluti Ebionem et Praxeam. At si, qui hunc libellum scripsit, Afer genere fuit, vel Tertullianum descripsit? Nihil ad haec Whistonus. Progrediamur ergo. Clarissime Augustinus de Haeres. n. 86.: Tertullianus transiit ad Phrygas, quos antea destruxerat. Ubinam tandem? Nusquam, ait Wisthonus, tam ample quam in hac appendice. Certe audiam, unde haec Wisthonus 0166D didicerit. Hieronymus adversus Luciferianos ex hoc, de quo quaerimus, libello, multa, tanquam ex antiquo scripto sumit, itemque Epiphanius. Sit ita sane, descripserint igitur multa. Ergo hic libellus magnam habet antiquitatem. Habet profecto, etiam Tertulliano forte aequalem; an eum etiam parentem habeat, id nondum video a Whistono planum his testimoniis factum. Deinde, abhorrere arbitrantur quod Tertullianus separatus a communi Ecclesia scripserit librum tam bellum, tam fortem ad exagitandos omnes, qui se erroribus ab Ecclesia separassent: ac, etiamsi tanta vis insit veritati, ut etiam invitis se conspiciendam defendendamque praebeat, ipse quoque Tertullianus saepius in libris haud dubie in Montanismo conscriptis praescriptioni adversus haereticos insistat, 0167A tamen tanto cum consilio et amplitudine nusquam hoc telo eum fuisse usum animadvertere jubent. Quae disputatio est magis, quam decet, arguta. Nam Montanistae, ipse etiam Tertullianus, id quod constat (V. de Jejun. c. 1. de Virg. vel. c. 2.) , nunquam se alienos in doctrinis ad fidem pertinentibus ab orthodoxis professi sunt, neque Tertullianus usquam Psychicos ponit in numero haereticorum, sed ab iis planissime distinguit (e. g. in lib. de Monog. sub init.). Modo emendatam aiebant et perductam ad perfectionem disciplinam suam, neque in rebus, quae sub fidem cadunt, de quibus dissensio unice haereticos constituit, se discrepantes a doctrina Christi et Apostolorum confirmabant. Itaque nihil mirari attinet, quod ex aetate recentiori doctrinarum ab haereticis defensarum 0167B argumentum ad eos impugnandos duxerit. Alterum vero illud Tillemontii nihil est. Etenim etsi suscipiam quod hic consilio, sed in caeteris libris obiter, de hac regula doctrinarum judicandarum Tertullianus disputaverit, tamen illam non obscure, sed plane satis, proponit in libris adversus haereticos, et ad illam rem ex instituto disputandam librum nostrum destinaverat, alioque modo confutat in caeteris haereticorum ineptias. Atque haec ipsa possunt etiam opponi alii cuidam adversariorum argumento, non levi illi quidem, sed ita forti, ut pene nos videri posset pertrahere in adversarias partes posse, sed a Tillemontio, quod miror, non satis illustrato. Videlicet summum in doctrinis apostolicarum Ecclesiarum cum suis consensum, sed vehementem ab haereticis 0167C dissensum proponit cap. 36; et quod longe majus est, vehementer, c. 21., exagitat haereticos, propterea quod consueverant dicere, non omnia Apostolos scisse, quod ipse illis videbatur Jesus Christus dixisse apud Joannem verbis his: Multa vobis a me dicenda restant, sed suscipere ea nondum potestis. Hos postea retundit verbis Christi iis, quae superioribus subjecerat: Cum venerit ille Spiritus, is vos ad omne id, quod verum est, cognoscendum perducet; unde effici posse putat omnia fuisse edoctos Apostolos; nam ipsos illos Spiritum a Christo postea omnino accepisse ait ex Actis Apostolorum haud dubie constare. Atqui haec cogitanti cuidam, et apud se reputanti scita Montanistarum, qui, fere ad eumdem illum locum 0167D Joannis posteriorem provocantes, Paracleti disciplinam perfectiorem quoque disciplina Christi et Apostolorum defendebant, videreturne igitur illi Tertullianus tam clare adversus ipsos Montanistas sententiam dicere, ut dubitari de ὀρθοδοξίᾳ hujus libri non posset? Non equidem puto. Nam, etsi hic locus magnam habeat rationem, potuit tamen proferri etiam ab eo qui stabat a Montanistarum partibus. Etenim, uti diximus, nusquam Tertullianus ullum admittit inter Montanistas et orthodoxos Apostolorum sectatores dissensum de iis esse, quae fide accipienda sunt; et quod nullius verae doctrinae expertes fuisse Apostolos defendit, illud dari a quovis Montanistarum poterat. Sed emendatiorem demum per Paracletum disciplinam, doctrinas etiam non novas, 0168A sed magis confirmatas veteres christianorum propugnabant; imo ipsos ritus, quos recentius inductos apud Montani sectatores rectius sentientes clamabant, ut probet e sacris litteris, ipsorum etiam Apostolorum vel consuetudine vel praeceptis, multis in locis Tertullianus laborat. Sed ii haeretici adversus quos Tertulliani instituta est in libro de Praescriptione disputatio, multarum Christi doctrinarum vel rudes Apostolos dictitabant fuisse, vel Christum non omnia omnibus tradidisse, ut Noster ait in ipso hoc, quem tractamus, loco. Quam ob rem cum locus is, de quo disputamus, a Montanista non minus potuerit adhiberi, quam a socio Ecclesiae recte sentientis, hoc quaeritur, utra sit sententia vel interpretatio ad veritatem propensior? ubi ego non multum 0168B dubito quin ipsum hunc librum dicam a Tertulliano Montanista proficisci. Nam primum, sunt libri Septimiani e disciplina Montanistarum ducti, in quibus illi instat praescriptioni in caussa haereticorum, nec ullo modo, quod usu ipsi venit de libris omnibus suis, ad quos remittere lectores poterat, suum de Praescriptione haereticorum opus antestatur, veluti in libro adversus Praxeam, c. 2., adversus Hermogenem c. 1. Deinde, si is esset loci superius tractati e libro nostro sensus qualem Tillemontius fingit, non admodum credibile est Tertullianum potuisse post scriptum hunc librum ad Montanistas delabi, qui tam dilucide sententiam adversus Montani scholam dixerat, vel hunc librum, in quo Montani molitiones tanto impetu damnati fuerant, etiam in libris, quos tanquam 0168C Montanista exaravit, ut in lib. de Carne Christi c. 2. extr. laudare. Neque vero mirari quis debet, Tertullianum tam se adjunxisse defensioni doctrinarum in christianorum Ecclesiis susceptarum in libro quem tempore defectionis suae ab his Ecclesiis scripserat; tum enim jam ipso tempore restinctus aliquo modo erat ille Tertulliani in secus sentientes orthodoxae Ecclesiae socios furor, seque, placato paulisper animo, in haereticos converterat, unde major cum recte sentientibus consensus et mitior de iis sententia exstitit .