§ 6.— Usus universae hujus Disputationis exemplis ex historia christiana ductis demonstratur.

Atque, dum nos finem scribendi facimus, non dubitamus fore, quibus omnis haec opera, disputandis 0177B his rebus impensa, levis maleque collocata videatur. Sunt enim qui vel contemnendam putent omnem disputationem quae versatur in rebus parum certis et exsanguibus quodam modo, vel eas res quarum usus se non prima quasi fronte offert, sed perreconditus est, omni utilitate destitutas pronuntient. Quibus occurrere possemus magnorum virorum exemplis, quibus in hoc genere disputationum versari turpe non fuit visum, et praeclaris vener. Ernestii verbis, qui profecto, si quis alius, scit quantum sit pretium cuivis disciplinae statuendum, atque ( in Prolus. de usu chalcographiae, p. 5) de singulis artibus ita judicandum censet, ut earum dignitatem et praestantiam, non tam utilitatis magnitudine et necessitate, quam inveniendi exercendique difficultate metiamur, neque quantum 0177C quaeque prosit, sed quanti quaeque sit, ponderemus; nisi vero quia magis et necessarium est et utile panes pinsi, quam tabulas pingi, propterea pistorum opificium arti pictoriae praeferendum putemus. Atque ego in enucleandis rebus subobscuris multo rectius industriam ponendam esse arbitror, quam in pervagatis aliis, quamvis eae quidem magis videantur ad usum communem accommodatae; cum in his parum vel nihil sit quod effugerit multorum diligentiam, in illis semper sit quod disputari amplius possit. In rebus vero iis quae non certae sunt, sed probabiliter constituendae, longe major est ad impetrandam intelligendi scribendique facultatem usus, quam in certis et quasi necessariis, propterea, quod illae multas habent 0177D veluti formas, et cogitari ac disputari in utramque partem possunt, quod magnam habere vim ad impetrandam ipsam intelligendi subtilitatem dudum est rectissimeque a veteribus traditum. Sed quid ego universa conquiram, cum et operam dederim, ut ipsi caussae, quantum fieri poterat, aliena, nec tamen a proposito nimis sejuncta, interponerem, quibus aliquantum satietati similium rerum mederer, et uti liceat exemplis, quibus declaretur, ea quae dedimus, quanquam leviora forte, tamen esse necessaria, si quis majoris momenti locos velit ex historia sacra excutere. In quibus ponendis non is ego sum, qui velim viros doctos reprehendere, sed pauca, quae non multum quaerenti occurrunt, afferam, ut usus tamen hujus disputationis quodam modo intelligatur. Disputant, 0178A ut ab hoc ordiar, viri docti quid causae fuerit ut se Montanistis Tertullianus adjungeret, in quibus multi audiendum Hieronymum putant, qui odio doctorum Ecclesiae Romanae ait incensum eum valedixisse communi Ecclesiae; quod, ut alia praeteream, vix est credibile, propterea, quod magnis laudibus Romanam Ecclesiam in libro de Praescript., montanistico illo, uti diximus, persequitur (c. 36.) ; nec in eo adversus Praxeam, c. 1, ubi vehementer eum, adulterantem illam Ecclesiam erroribus, insectatur, quidquam contumeliarum in ipsam hanc Ecclesiam ejusve Episcopum projicit. In historia deinde Montanistarum quot evitari peccata, quot argumenta emendari potuissent, si qui ante defectionem Tertulliani, quique postea libri scripti fuerint, accuratius fuisset constitutum? 0178B sunt, ut hoc utar, qui in flagitiis Montani ridiculum et muliebre oculos, capillos aliaque ornandi studium posuere, ducti rebus iis quas Apollonius apud Euseb., H. E. V. 18, memoriae prodidit; cujus verba, si quid video, hanc rem nullo modo confirmant, estque ab omnibus in eo peccatum, quod prophetam ibi commemoratum Montanum esse crediderint, cum Apollonii verba de vitiis universe intelligenda sint, quae a vatibus, quorum multos Montanistae jactabant, abesse deberent. Sed potest illa calumnia etiam retundi severioribus illis Tertulliani, in libris de Virg. vel. Cultuque femin., dictis adversus nimium muliebris elegantiae studium. Porro Epiphanius, haer. 49, sect. 14. Montanistas dicit inter orandum manum ori admovisse, unde 0178C Tuscodrugorum nomen meruissent; quam culpam Wernsdorffius, vir clarissimus, I. c., § 21, confutare vult loco quodam Tertulliani e libro de Orat., c. 13, ubi non esse modestiae ait manus inter preces sublimius efferre: qui locus e libro, a Tertulliano recte adhuc sentiente conscripto, nullam vim ad depellendam culpam habet, ut non dicam Epiphanium hoc non nisi de quibusdam montanistis referre. Praeterea disputationes Tillemontii aliorumque de calamitatibus Christianorum sub Severo, quam confusae sunt eae, omnesque earum loci quam perturbate ac praepostero ordine positi, hanc unam ob causam, quod qui flagrante priore, imperante Severo, vexatione, cum eadem cum orthodoxis sentiret Tertullianus, quique sub posteriore, cum ab iis se sejunxisset, scripti sint, 0178D libros non recte distinxerit. Denique nihil est disputatione nostra efficacius ad convellenda Whistoni somnia quae in libro superius citato ( the true origin of the Sabellian and Athanasian doctrines of the Trinity, Lond. 1720, in-8º) proposuit, in quo Sabellianorum et, ut eos vocat, Athanasianorum de sanctissima Triade scita inventa per Simonem Magum ac per Montanistas resuscitata fingit, atque propterea Tertulliani ea in re sententiam triplicem fuisse conatur docere e triplici librorum genere qui essent ab eo exarati, cum vel recte sensisset, vel inclinasset ad Montani errores, vel imbutus iis omnino fuisset. Ubi in quovis librorum genere tales libros refert qui plane alii librorum generi a nobis asserti fuere, quo ipso omnis Whistoniana disputatio ad nihilum redigitur. 0179A Sed est tandem aliquando desinendum, ne nimii in his rebus videamur; et committendus noster libellus doctorum hominum judicio, quod tanto magis aequum rogamus nobis, quo magis vel ipsa rerum 0180A disputatarum natura, vel, quibus oppressi in iis proponendis fuimus, labores alii, effecerunt ut non potuerimus accuratoria tradere.