Articulus III. Quibus rationibus Tertullianus ad christianam religionem adductus, et quando eam professus est.

0727B Quibus Tertullianus rationibus ad Christi fidem amplexandam impulsus sit, si quis postulat, is a Georgio Ambianensi capucino audiet tres illas fuisse: christianorum innocentiam, excellentiam sacrae Scripturae, ac miram eorumdem christianorum in daemones potestatem (Georg. vind. Tertull. part. II, quaest. 1. et 2) . Verum haec ipsa, quantumvis valida, rationum momenta ille eadem, qua adstruxerat, manu destruit. Nam continenter adjunxit ethnicos Judaeosque, quales utique erant Ulpianus, et Suetonius, Josephus et Philo, aliosque doctissimos viros, hisce rationibus non minus attento, quam Tertullianus, animo ponderatis, non potuisse ad christianae religionis professionem adduci. Quamobrem putat Tertullianum nutantem adhuc, ac fluctuantem, aliqua 0727C singulari divinaque visione impulsum, christianae religioni suum dedisse nomen. Sed undenam, quaeso, Georgius didicit a memoratis ab eo cum gentilibus tum Judaeis illas christianae religionis probationes tanta quanta a Tertulliano animi attentione, aequitate, sinceritate expensas et ponderatas? Unde etiam accepit Tertullianum illa singulari visione fuisse donatum, qua privatus, aliis quamtumlibet validissimis rationibus, ad christianam religionem adduci nunquam potuisset? Siccine ergo christiano religiosoque homini licet mera eaque levissima conjectura eorum vim et robur infirmare argumentorum, quibus christianae religionis veritas, ut infra ostendemus, invictissime demonstratur? Sed doctus ille vir animum haud dubie non satis adverterat ad ea Tertulliani in 0727D Apologetico de Martyrum patientia verba: Quis non contemplatione ejus concutitur ad requirendum quid intus in re sit? Quis non, ubi requisivit, accedit? Ubi accessit, mori exoptat (Tertullian. Apologet. cap. 50) ? Et rursus ille alteri libro sic finem imponit: Quisque tantam tolerantiam spectans, ut aliquo scrupulo percussus, et inquirere accenditur quid sit in caussa, et ubi cognoverit veritatem, et ipse statim sequitur (Libr. ad Scapul. cap. ultim.). At si quilibet gentilis, nec omnino pertinax, nec iniquus rerum aestimator, sic agnita christianae religionis veritate, eam amplexatus est, quanto magis Tertullianus, qui alios animi sagacitate, et aequitate longe superabat?

Quid vero, quod ille maxime christianorum in 0728A daemones potestatis oculatus testis fuit, aut saltem de illa ita persuasus, ut ethnicos ad periculum illius coram omnibus faciendum provocet, ac nisi daemones ab illis adjurati, se deos non esse fateantur, horumce christianorum velit fundi sanguinem? At quid isto, inquit, opere manifestius, quid hac probatione fidelius? Simplicitas veritatis in medio est (Idem, Apologet. cap. 23) . Exploratam igitur habuit hujus rationis et experientiae vim, cui a nemine, nisi falsis praejudiciis penitus obcaecato, resisti posse arbitrabatur.

Nec minus perspecta ipsi fuit Scripturae sacrae auctoritas, quam, inquit, qui adierit, inveniet Deum; qui etiam studuerit intelligere, cogetur et credere. (Ibid. cap. 18) . Nonne ergo et ille ibi Deum invenit, 0728B et falsos agnovit gentilium deos, ac veram esse christianam religionem? Tantis enim luminibus haec veritas fulgebat, ut ab omnibus voluntaria obstinatione non obcaecatis, statim susciperetur. Sed audias velim illum haec enarrantem: Testimonium ignorantiae est, quae iniquitatem dum excusat, condemnat; cum omnes qui retro oderant, quia ignorabant quale sit quod oderant, simul desinunt ignorare, cessant et odisse. Ex his fiunt christiani, utique de comperto, et incipiunt odisse quod fuerant, et profiteri quod oderant (Ibid. cap. 1) . At certe si tot gentiles, fatente ipsomet Tertulliano, his omnibus, aut singulis rationibus facti sunt christiani; quanto magis ille, cui adeo comperta fuit falsitas religionis ethnicorum, et christianae veritas. Ad illam igitur rejiciendam, et hanc 0728C amplexandam opus non habuit ea, quam Georgius finxit, divina visione.

Quando autem christianae religioni nomen dederit, non ita facile dixeris. Opinatus est enim Pamelius librum de Pallio publicam in lucem ab illo emissum anno Christi 195, et statim ac ille christiana religione initiatus fuit. Sed falsa est hujus scriptoris opinio in assignanda hujus libri aetate, quem longe postea, nimirum post ipsius a catholica Ecclesia defectionem, et circa annum 211 scriptum nunc peritiores existimant.

Alio igitur modo investigandum est susceptae ab illo hujus professionis initium. Discimus autem ex Hieronymo editam ab eo de conjugii molestiis commentationem: Cum adhuc esset adolescens (Hieronym. 0728D lib. I. adv. Jovin. pag. 157) . Quamvis autem eum juvenili aetate lusisse in hac materia dixerit; Eustochium tamen virginem ad hunc, sicut et alios Cypriani, Damasi, atque Ambrosii libros legendos adhortatur: Et nunc, inquit, eadem admoneo, ut si tibi placet scire quot molestiis virgo libera, quot uxor adstricta sit, legas Tertullianum ad amicum philosophum (Idem Epist. 18. ad Eustoch. p. 37) . Sed in dubium haud immerito vocari potest utrum hic liber, cujus jam a longo tempore jacturam fecimus, a Tertulliano ethnico, aut christiano fuerit compositus. Verum cui, inquiet aliquis, verisimile videbitur Hieronymum christianae virgini auctorem suasoremque esse voluisse; ut hunc sicut Cypriani Damasi et 0729A Ambrosii libros pervolutaret, si quid vidisset in illo contra statas christianae religionis leges? Quomodo autem Tertullianus hujusmodi librum conficere potuit, nisi iisdem legibus abunde fuerit institutus? Atqui nullus, illo ipso teste, christianam religionem ejusque leges agnovit, quin illam confestim voluerit profiteri. Praeterea Hieronymus haec adhuc de illo memoriae mandavit: Hic usque ad mediam aetatem presbyter Ecclesiae (Idem Catalog. script. Eccl. cap. 53, p. 115) , videlicet catholicae, permansit, et idcirco antequam Montani haeresi infectus fuisset. Tum vero ille ibidem adjecit: Fertur vixisse usque ad decrepitam aetatem, ad annum scilicet octogesimum, aut si velis, nonagesimum. Orthodoxus igitur presbyter permansit ad annum aetatis suae circiter quadragesimum. At 0729B nec tunc primum quidem, nec statim post emissam christianae religionis professionem, ad hunc sacrum ordinem evectus videtur. Ergo juvenili in aetate ex ethnico christianus factus videtur. Quanti autem in tota hanc argumentatione sit ponderis, periti quique pronuntient.