Articulus IV. De Tertulliani conjugio, et summo continentiae amore, de ejus sacerdotio; utrum presbyter factus, maritorum more cum uxore vixerit, nec sacris ordinibus initiatos distinxerit a laicis: quodnam fuerit illius vivendi genus, quam asperis moribus: quomodo et quando in Montanistarum haeresim prolapsus, ac quo aetatis suae et Christi anno longiorem vitam finierit.

0729C Uxorem certe Tertullianus habuit, eamque christianam, uti ex duobus, quos ad illam scripsit, libris evidentissime demonstratur. At nostrae aetatis scriptores in controversiam vocant utrum ille adhuc gentilis, aut christianus illam gentilem aut christianam duxerit. Nam mos quidem, ut ipse Tertullianus testatur, christianis tunc erat; ut inirent ethnicorum mulierum connubia, nullumque in illius aliorumve scriptis exstat vestigium, quo deprehendi possit utrum ille, ducta jam uxore, ad Christi castra convolaverit. Verum si ex iis quae paulo ante diximus, inferri possit ab illo adhuc juvene in leges Christi juratum, nonne et hinc quoque concludi potest ductam ab eo postea uxorem? Ubi enim christianus factus est majori observandae christianae legis studio semper flagravit, 0729D quam ut ipse christianus aliam in matrimonium, nisi christianam acciperet. Et vero in citatis ad uxorem libris ei persuadere conatur, ut si ipse prior ex hac vita migraverit, illa aut permaneat in viduitatis statu, aut christiano nubat viro, si velit secundis nuptiis illigari. Nonne autem vero prorsus simile est, illum paruisse legibus, quas uxori suae praescripsit? Sed hasce conjecturas aliorum judicio permittimus.

Cum sua porro uxore Tertullianus, solito conjugum more, haud dubie vivebat, quando illi libros proxime laudatos direxit. Eam quippe, si ipse prior moriatur, ad continentiam in viduitate servandam sic cohortatur. Et quod in matrimonio, inquit, non valuimus, in viduitate sectemur. Amplectenda occasio est, quae adimit, 0730A quod necessitas imperabat (Tertull. lib. I, ad Uxor. cap. 7) . Quorsum enim haec ad illam fecit verba, si a consueto matrimonii usu ipse uxorque ejus sibi semper temperavissent? Nemo tamen est, qui inde non intelligat quanto Tertullianus continentiae castitatisque studio inflammatus semper fuerit.

Minus autem mirum omnibus videri deberet, quod ille uxorem suam ad continentiam his in libris adhortetur, si vera sit de tempore, quo scripti sunt, quorumdam cum heterodoxorum, tum catholicorum opinio. Ab illo enim editos suspicantur tam ingravescente ipsius, quam florente ac vivida uxoris aetate. Quamobrem putant in iis conditas illius quasi testamenti tabulas. Sed non aliud opinionis suae argumentum proferunt, nisi haec Tertulliani verba, quae prioris 0730B libri initio ita leguntur: Nam saecularibus satagentes sumus, et utrique nostrum consultum volumus. Si talibus ordinamus, cur non magis de divinis atque caelestibus posteritati nostrae prospicere debeamus, et legatum quodammodo praelegare admonitionem et demonstrationem eorum, quae ex bonis immortalibus, et de haereditate caelorum deputatur (Ibid. cap. 1) ? Sed quia in codice Agobardi, uti nos monet Rigaltius, bis legitur talibus, id correctum voluit, ac legendum: talibus tabulas ordinamus; et inde colligit hos libros testamenti instar a Tertulliano, aetate jam plurimum provecto, compositos (Rigalt. Not. 1. in hunc libr.) .

Sed tametsi res ita esset, numquid testamenta nunquam, nisi ingravescente jam aetate, ab hominibus facta obsignataque sunt? Numquid nemo prudens 0730C homo, ac praesertim christianus, etsi florente adhuc aetate de morte semper incerta, et testamento suo conscribendo cogitavit? At certe Tertullianus eo potiori jure de illo condendo qualibet aetate sua cogitare debuit, quod tunc saevientibus in christianos ethnicis, nescire non poterat vitam suam quotidie periclitari. Nonne etiam ille, tanto tamque singulari, uti diximus, continentiae castitatisque amore semper incensus, potuit quolibet vitae suae tempore uxorem suam ad eam, si unquam vidua foret, conservandam adhortari? Ad haec vero si illa, cum Tertullianus edendis his libris operam dabat, adhuc erat, ut aiunt, vivida, numquid ex ficta quorumdam illius verborum significatione concludi potest illum senem fuisse aut decrepitum? Neque audiendi sunt, qui objiciunt plura in 0730D his libris occurrere, quibus Tertullianus suum in Montanistas jam propensum animum patefacit. Numquid enim quia uxorem suam ad continentiam adhortatur? At nonne ipse etiam Paulus Apostolus christianos ad eamdem virtutem cohortatus est? Sed nobis sufficit quod concedant Tertullianum cum hos ad uxorem scribebat libros, nondum in Montanistarum lapsum fuisse errorem. Ad mediam enim usque aetatem, uti Hieronymus, a nobis citatus testificatur, presbyter catholicae Ecclesiae fuit. Ergo longe ante senectutem suam libros illos composuerat.

At quemadmodum de Tertulliani conjugio constat, ita sane extra dubium esse videtur illum sacro presbyteratus ordine fuisse inauguratum. Etenim Hieronymus, 0731A et libri de Praedestinatorum haeresi auctor illum Ecclesiae presbyterum haud dubitanter appellant (Hieronym. Catal. script. Eccl. cap. 53. pag. 115. Praedestin. cap. 26. pag. 28) . Quamobrem Alixius memoratae Rigaltii, de libris a Tertulliano jam aetate confecto ad uxorem scriptis, opinioni eo lubentius subscripsit, quod inde confici posse putabat eumdem Tertullianum, postquam presbyter factus est, cum uxore sua solito vixisse more maritali. Sed haec sententia et ruinoso prorsus, uti annotavimus, fundamento, ac falsis Calvinianae haereseos praejudiciis innixa est. Et certe quo majori continentiae studio Tertullianus, ut saepius diximus, ardebat, eo minus probabile est illum, postquam presbyteratus ordini adscriptus fuit, non stetisse in aliorum Latinae Ecclesiae 0731B sacerdotum vestigiis, qui sese ab solita uxorum consuetudine continebant. Paucissimos siquidem atque ad summum duos vel tres invenias, qui secus egerint. Nemo autem ulla umquam ratione ostendet Tertullianum horum potius, quam illorum sibi ad imitandum proposuisse exempla.

Verum alius nescio quis forsitan, sacrorum ordinum oppugnator, a nobis postulabit, cur Tertullianus, si presbyter fuit, sese aliquando in laicorum retulerit numerum. Nam in libro de Oratione: Nos, inquit, vel maxime nullius loci homines (Tertull. lib. de Orat. cap. 14) . Sed quamvis hic, sicuti opinantur, esset horum verborum sensus; nihil tamen ex eis contra Tertulliani sacerdotium concludi potest. Certum enimvero non est utrum, quando haec scripsit, 0731C tum adhuc in grege non fuerit laicorum.

At quidam nobis haud dubie objicient ab illo sublatum fuisse omne laicos inter et clericos discrimen, ubi de utrisque hunc loquitur in modum: Unde Episcopi et Clerus? Nonne de omnibus? . . . . Sed cum extollimur adversus clerum, tunc unum omnes sumus, tunc omnes sacerdotes nos Deo et Patri fecit, cum per adaequationem disciplinae sacerdotalis provocamur, deponimus infulas, et impares sumus. Ita quidem ille in libro de Monogamia (Idem, lib. de Monog. cap. 12) . Simili quoque modo in alio de Exhortatione castitatis: Differentiam, inquit, inter ordinem et plebem constituit Ecclesiae auctoritas; et honor per ordinis consessum sanctificatus; adeo ubi Ecclesiastici ordinis non est consessus, et offers, et tinguis, et sacerdos es tibi solus (Idem, lib. de Exhort. Castit. cap. 7) .

0731D Verum nemini incompertum est illum dum haec scriberet, jam animo imbibisse Montanistarum errores, quos ibidem secutus adjecit: Sed ubi tres, Ecclesia est, licet laici (Ibid.) . Quamobrem errantium more vel sibi non constitit, vel nomen sacerdotis non proprio et strictiori, sed improprio et latiori accepit significatu, quemadmodum non semel sumitur ab Joanne his, ad quae alludere videtur verbis: Fecit nos regnum et sacerdotes Deo et Patri suo (Apocalyps. cap. I, 6) . Atque iterum postea: Fecisti nos Deo nostro regnum et sacerdotes (Ibid. cap. V. 10) . Ipse enimvero idem Tertullianus, tametsi tunc Montani sectator, alio in libro sic loquitur: Est hodie soror 0732A apud nos revelationum charismata sortita, quas in Ecclesia inter dominica solemnia per ecstasin in spiritu patitur . . . . Post transacta solemnia, dimissa plebe, quo usu solet nobis renuntiare quae viderit (Tertull., lib. de Anim. cap. 9) . At certe ibi ille sese a plebe, seu omni laicorum grege secernit.

Privatam autem solitariamque egit vitam, ac rejecta communi omnium veste, sumptoque philosophorum pallio, se ex publicorum negotiorum tumultu subduxisse testificatur. Haec enim sunt ejus, ficto ejusdem pallii sui nomine verba: Ego nihil foro, nihil campo, nihil curiae debeo; nulli officio advigilo, nulla rostra praeoccupo, nulla praetoria observo; canales non odoro; cancellos non adoro, subsellia non contundo, jura non conturbo, causas non elatro, non judico, non 0732B milito, secessi de populo, in me unicum negotium mihi est, nisi aliud non curo, quam ne curem (Idem, lib. de Pall. cap. 5) .

Moribus vero tam castis sanctisque fuit, quam duris profecto et asperis. Severioris quoque disciplinae non solum sectator erat, sed acerrimus etiam, ac ultra statos aequitatis limites defensor et patronus. Nec parum quidem verisimile videtur illum falsa severitatis, quam montanistae prae se ferebant, specie deceptum in eorum haeresim sese dedisse praecipitem. Sed huc ingenita animi duritia inclinantem traxerunt falsae quarumdam mulierum, illius haeresis veneno imbutarum, visiones, atque praedictiones. Denique invidia et contumeliis clericorum Romanae Ecclesiae, ait Hieronymus, ad Montani dogma delapsus, 0732C in multis novae prophetiae meminit, specialiter autem adversus Ecclesiam (Hieronym. Catalog. script. Eccl. c. 53. p. 115) .

Primam itaque vitae suae, quae longior procul dubio fuit, partem in Ecclesia catholica, alteram miserando sane, nec satis unquam deplorando casu inter Montanistas haereticos transegit. Nam sicut pergit idem Hieronymus: Usque ad mediam aetatem praesbyter Ecclesiae permansit (Ibid.) . Addit autem ibidem erudissimus scriptor illum floruisse potissimum sub Severo principe et Antonino Caracalla, atque, uti fertur, pervenisse ad decrepitam usque aetatem. Si vero peritioribus nostri temporis Scriptoribus fidem habeamus, natus fuerat circa annum Christi 160, et anno circiter 245 mortuus est. Inficias porro nullus ibit, longiorem media parte fuisse vitae illius cursum, cujus 0732D postremam partem in propugnandis absurdis haereticorum erroribus consumendo, et sibi ipsi et aliis quampluribus nocuit. Quamobrem recte jam laudatus a nobis Hieronymus: In Tertulliano, inquit, laudamus ingenium, damnamus haeresim (Idem, lib. III. Apolog. adv. Rufin. pag. 463) . At de illius ingenio paulo uberius agendum est.