Articulus V. De Tertulliani ingenio, et multiplici eruditione: utrum jurisconsultus fuerit, et idem ac Tertyllianus: de ejus stylo ac scribendi modo, et nominis celebritate.

Severo morum vivendique genere Tertullianus sequebatur 0733A innatos impetus ingenii, acutissimi quidem et acerrimi, sed non minus asperi ac vehementis. Quapropter Hieronymo vocatur: acris et vehementis ingenii vir (Hieronym. Catalog. script. Eccl. cap. 53, pag. 115) . At quamvis id tacuisset, durum et impatiens illius ingenium passim ubique in ejus lucubrationibus emicat. Quid ergo mirum, si ille intra legitimos patientiae, mansuetudinis, ac moderationis limites sese continere saepius non potuerit? Et ipse certe tam sincero, quam poenitenti animo palam confessus est se patientiae virtute non omnino fuisse praeditum. His enim suum de eadem patientia librum orditur verbis: Confiteor ad Dominum Deum satis temere me, si non etiam impudenter de patientia componere ausum, cui praestandae idoneus omnino non sum, ut homo nullius 0733B boni, quando oporteat demonstrationem, et commendationem alicujus rei adortos, ipsos prius in administratione ejus rei deprehendi, et constantiam commonendi propriae conversationis auctoritate dirigere, ne dicta factis deficientibus erubescant (Tertul. lib. de Patient. cap. 1) .

Verum si acriores animi impetus virtute patientiae mitigare non semper valuit, ingenio certe pollebat ad quamlibet scientiam facile consequendam aptissimo. Quantum vero omni eruditionis genere abundaverit, ex his conjice Vincentii Lirinensis verbis: Sicut Origenes apud Graecos, ita hic apud Latinos nostrorum omnium facile princeps judicandus est. Quid enim hoc viro doctius? Quid in divinis atque humanis rebus exercitatius? Nempe omnem philosophiam, et cunctas 0733C philosophorum sectas, auctores assertoresque sectarum, omnesque eorum disciplinas, omnem historiarum ac studiorum varietatem mira quadam mentis capacitate complexus est. Ingenio vero nonne tam gravi ac vehementi excelluit; ut nihil sibi pene ad expugnandum proposuerit, quod non aut acumine irruperit, aut pondere eliserit? Jam porro orationis suae laudes quis exsequi valeat? Quae tanta nescio qua rationum necessitate conserta est, ut ad consensum sui, quos suadere non potuerit, impellat. Cujus quot pene verba, tot sententiae sunt, quot sensus, tot victoriae. Sciunt hoc Marciones, Apelles, Praxeae, Hermogenes, Judaei, Gentiles Gnostici, caeterique, quorum ille blasphemias multis ac magnis voluminum suorum molibus, velut quibusdam fulminibus evertit (Vincent. Lirin. Commonitor. I) . 0733D Sed tantis laudibus illam haud dubie omnigenam Tertulliani eruditionem cumulat, qua in primis libros suos in christianae religionis, et orthodoxorum dogmatum defensionem scriptos passim ubique conspersit. Quamobrem praeter Eusebium et Rufinum, jam a nobis citatos, aliosque complures, ab Hieronymo appellatur vir eruditissimus, (Hieronym. adv. Vigil. pag. 285 et epist. 83. ad Mag. pag. 656) , quo quidem nihil est eruditius, et acutius. In ipso autem, de quo nunc disputamus, ipsius Apologetico, et aliis adversus gentes libellis id emicare haud dubitanter affirmat. Operae igitur prorsus inutilis foret hoc, sicut facile est, illustrium cujuslibet aetatis scriptorum testimoniis comprobari, quod a nemine 0734A ignoratur, et ipsamet auctoris scripta manifestissimum omnibus faciunt.

At praetermittere tamen non possumus singulare quoddam eruditionis genus, quod his Eusebius verbis in Tertulliano laudavit: Τερτουλλιανὸς τοὺς Ῥωμαίων νόμους ἡκριβωκὼς, ἀνὴρ τά τε ἄλλα ἔνδοξος καὶ τῶν μάλιστα ἐπὶ Ρώμης λαμπρῶν (Euseb. lib. II. Histor. Eccles. cap. 2, pag. 41) , id est, Valesio interprete: Tertullianus legum Romanarum peritissimus, et inter latinos scriptores celeberrimus. Valesio longe antea praeiverat Rufinus eumdem pene in modum: Tertullianus vir et legum, inquit, et institutionum Romanarum peritissimus, et inter nostros scriptores admodum clarus (Ruf., lib. II, hist. Eccles., cap. 2) . A vero autem longe absunt, qui inde concludi posse autumant Tertullianum nostrum 0734B professione sua fuisse jurisconsultum, eumque ipsummet esse Tertyllianum, qui revera leges publice docuit et interpretatus est. Nam uterque propriis suis nominibus satis distinguitur. Deinde vero quis nesciat posse aliquem juribus legibusque Romanorum affatim imbui; tametsi illorum scientiam nunquam in scholis publicis professus fuerit? Non ibi itaque Eusebius Tertulliani professionem laudat, sed perfectam legum Romanarum doctrinam atque peritiam.

Par tantae illius eruditioni non erat elocutio. Aequos autem et idoneos ea de re judices si desideras, in tibi praesto est Lactantii, qui Cicero christianus audit, judicium: Septimius Tertullianus fuit omni genere litterarum peritus, sed in eloquendo parum facilis, et minus comptus, et multum obscurus (Lactant. lib. 0734C V. Inst. divin. cap. 1, pag. 459) . Neque dixeris ibi Lactantium loqui de Tertulliani potius Apologetico, aliisque libris adversus ethnicos scriptis, quam caeteris ejus operibus. Etenim eadem est Hieronymi de omnibus illius commentationibus sententia, quam hisce paucioribus verbis pronuntiavit: Tertullianus creber est in sententiis, sed difficilis in eloquendo (Hieronym. Epist. 49. ad Paulin. pag. 567) . Nemo autem est, qui notata ab utroque orationis difficilis, inornatae, et obscurioris vitia non statim deprehendat.

Alii vero reprehendunt inaequabilem eorum, quibus ille utitur, argumentorum varietatem. Gravissimis siquidem et invictissimis, inquiunt, argumentationibus plures alias, rapidioris ingenii acumine excogitatas, quandoque intermiscet, quae levissimi 0734D aut nullius plane sunt momenti.

At plerique omnes fatentur illud vitiosum sive dicendi, sive argumentandi genus, sicubi occurrat, micanti prorsus sententiarum gravitate, summaque aliorum argumentorum vi ac pondere, quasi mira quadam compensatione, leniri et resarciri. Et vero si Vincentium Lirinensem, non omnino ineptum judicem, jam a nobis citatum, rursus audire velis: Tanta, inquit, nescio qua rationum necessitate, oratio ejus, conserta est, ut ad consensum sui quos suadere non potuerit, impellat. Cujus quot pene verba, tot sententiae sunt, quot sensus, tot victoriae. Eam sane ob causam ille, sicuti aiebant Chronici Eusebiani auctor: Omnium Ecclesiarum sermone celebratur (Euseb. Chron. ad ann. Christ. 208) . 0735A Ecclesiarum autem dicit non solum Occidentis, sed etiam Orientis. Quidam enim illius libri, ob magnum, quo aestimabantur, pretium, in graecam linguam, ut paulo antea annotavimus, conversi, ab graecis hominibus non minus avide, quam a latinis legebantur.

Tanti porro Cyprianus eos fecit, ut idcirco Tertullianum magistrum appellaverit suum, nec diem ullum sine alicujus ex illius libris lectione praeterire voluerit. Hujus autem tam assiduae lectionis testis omni fide major nobis est Hieronymus, qui a quo, et quam certo id acceperit, sic enarrat: Vidi ego quemdam Paulum Concordiae, quod oppidum Italiae est, senem, qui se beati Cypriani jam grandis aetatis notarium cum ipse admodum esset adolescens, Romae vidisse diceret, referreque sibi solitum, nunquam Cyprianum 0735B absque Tertulliani lectione unum diem praeteriisse, ac sibi crebro dicere: Da Magistrum, Tertullianum videlicet significans (Hieronym. Catalog. script. Eccles. cap. 53, pag. 115) . Quin etiam plane asseverat hoc ex ipsismet Cypriani libris testatum satis fieri. Ad Pammachium enimvero et Oceanum haec in verba scripsit: Beatus Cyprianus Tertulliano magistro utitur, ut ejus scripta probant: cumque eruditi et ardentis viri delectetur ingenio, Montanum cum eo Maximillamque non sequitur (Idem epist. 42, pag. 342) . Nec dubium sane est quin alii quamplurimi, quemadmodum Cyprianus, Tertulliani libros pervolutaverint. De illo siquidem haec rursus ab Hieronymo litteris mandata legimus: Multa scripsit volumina, quae quia nota sunt pluribus, praetermittimus (Hieronym. ibid.) . At quomodo 0735C illis adeo nota esse poterant, nisi ea saepe saepius legissent?