Articulus Primus. Quo tempore Tertullianus Apologeticum publicam in lucem emiserit.

Extra omne dubium est Tertullianum, uti jam ostendimus, esse hujus Apologetici libri verum ac ge 0735D nuinum auctorem At quo tempore eum composuerit, non una est omnium consensio. Georgius enim Ambianensis putat illum a Tertulliano editum primis Severi Imperatoris annis, hoc est, paulo post annum Christi 193 (Georg. Vind. Tertull., part. III, § 1. pag. 20) , quo ille Romani imperii habenas moderari coepit. Suam autem opinionem inde confirmare conatur, quod existimet Tertullianum, ubi de superstite parricidarum, qui necem imperatoribus intulerant, racematione loquitur, ibi de Pertinacis interfectoribus fecisse sermonem (Tertullian. Apologetic. cap. 35) . Quia vero Albini, qui adversus Severum imperatorem conspiravit, nomen quod in textu Tertulliani ibidem legitur, huic sententiae adversari cernebat, 0736A illud intrusum, atque ex libro ad Scapulam huc translatum esse pronuntiat (Idem lib. ad Scapul. cap. 2) . Sic itaque difficultatis nodum unius verbi amputatione secari voluit. Verum qua, amabo te, ratione? Nulla penitus, ac contra omnium manuscriptorum codicum auctoritatem. Everso itaque vanae illius opinionis fundamento, et ipsa penitus ruat necesse est. Quin etiam illius falsitas ex mox dicendis adhuc clarius patebit.

Scaliger autem, et Alixius opinati sunt hunc librum in lucem tantum prodiisse post ejusdem Severi imperatoris mortem, quae anno Christi 211. mense Februario accidit. At nullam opinationis suae aliam reddunt rationem, nisi quia arbitrantur haec Tertulliani verba: Papias leges heri constantissimus principum 0736B Severus exclusit (Idem Apologet., cap. 4) , non aliter, quam de hoc imperatore jam mortuo posse intelligi. Numquid ergo adverbium, heri, illum potius mortuum, quam adhuc viventem significat? Deinde vero ibi Severus glorioso constantissimi principis titulo exornatur. At quomodo Tertullianus hoc elogio illum decorare potuit, nisi antequam publicis edictis diram in christianos excitasset persecutionem? Atqui eam movisse perhibetur exeunte anno Christi secundo supra ducentesimum. Tertullianus igitur hunc librum ante hunc annum, ac proinde ante hujus imperatoris obitum confecisse dicendus est. Nec minus quidem certo illud probari posset his illius verbis: Leges adversus Christianos nullus Severus impressit quae in quibusdam hujus Apologetici 0736C manuscriptis et editis codicibus leguntur (Ibid., cap. 5) . Quia tamen in aliis editionibus et septem nostris codicibus manuscriptis scriptum est, nullus Verus impressit; haec, de quibus adhuc postea, non ultra quam oporteat, urgenda duximus.

Instat vero Alixius: ad suum Tertullianus de Praescriptionibus haereticorum librum alludere videtur, ubi in Apologetico contra illos sic disputat: Expedite praescribimus adulteris nostris illam esse regulam veritatis, quae veniat a Christo, transmissa per comites ipsius, quibus aliquando posteriores diversi isti commentatores probabuntur (Ibid., cap. 47) . At numquid hoc argumentum adversus novatores, et doctrinae christianae corruptores ab alio adhiberi non potest, nisi ab eo, qui librum de Praescriptionibus haereticorum 0736D ediderit? Deinde vero si ibi ad hunc librum collineare voluit, cur illum clarioribus verbis non indicat, atque iis utitur, quae de illo, uti alii putant, tam conficiendo, quam jam composito possunt intelligi? Denique non constat inter eruditos quo tempore Tertullianus hunc de Praescriptionibus librum publicam emiserit in lucem. Peritiores autem critici censent ab eo divulgatum, cum nondum ab Ecclesia catholica defecisset.

Neminem porro, uti opinamur, illud movebit quod Alixius adhuc objectat designatam a Tertulliano sibi videri insolitam eclipsim, quae anno Christi 210. contigit (Ibid., cap. 20) . Quod enim citat libri Apologetici caput, in eo nullum plane exstat singularis 0737A et insolitae alicujus eclipsis indicium, nullaque significatio.

Alii itaque existimant hunc librum a Tertulliano elucubratum fuisse, cum Severus orbi Romano imperabat. Non enim illum, nisi adhuc regnantem, nec in christianos adhuc palam saevientem, constantissimi, uti paulo ante diximus, Imperatoris elogio exornasset. Deinde vero ubi de perduellibus, laesae majestatis reis, ac publicis hostibus postea disserit: Unde, inquit, Cassii, et Nigri, et Albini, Ibid. cap. 35. qui videlicet de summa imperii potestate cum legitimis Imperatoribus decertaverant. At post occisum mense Maio anni 193 Pertinacem Imperatorem, C. Pesce nnius Niger purpuram et imperium in Pannonia assumpsit, ejusque in partes transiit Cassius Clemens. 0737B Niger vero victus a Severo, ac profligatis tertio praelio illius copiis, fuga saluti suae consulere frustra conatus est. Ab iis enim, qui fugientem insequebantur, occisus fuit sub finem anni 194, vel 195 initium. Post haec Severus Albino, quem falsis blanditiis, ne hostium suorum numerus augeretur, deceperat, bellum intulit. Commisso tandem prope Lugdunum praelio, Albinus initio anni 197 fractus ac fusus, mortem sibi conscivisse perhibetur.

Neque tamen tunc omnino finitum est civile bellum. Superfuerunt etenim hujus factionis fautores, de quibus ibidem Tertullianus noster: Sed et qui nunc scelestarum, ait, partium socii ac plausores quotidie revelantur, post vindemiam racematio superstes, Ibid. cap. 38. At haec clarius ab Aelio Spartiano 0737C hunc in modum explicantur: Multi sane post Albinum, fidem ei servantes, bello a Severo superati sunt (Spartian. in Vita Sever. pag. 323. col. 1) . Ultus est igitur graviter Albinanam defectionem, interfectis plurimis, genere quoque ejus exstincto, iratus populo et senatoribus, Romam venit. Tum deinde post memorata varia Severi itinera illud adjecit: Inter haec Pescennianas reliquias, Plautiano auctore, persequebatur, ita ut nonnullos etiam ex amicis suis, quasi vitae suae insidiatores appeteret (Ibid. ead. pag. col. 2) . Atque ex his posterioribus verbis aliqui confici posse existimant Tertulliani Apologeticum in lucem prodiisse non solum post exstinctas, de quibus ille disserit, perduellium reliquias, sed post Plautiani etiam caedem, qui jubente Caracalla, anno Christi 204 aut 205 interfectus est.

0737D In hujus autem opinionis confirmationem adduci quoque poterant subsequentia ejusdem Spartiani de hoc ipso Imperatore verba: Multos etiam, quasi Chaldaeos, aut vates de sua salute consuluissent, interemit, praecipue suspectos unumquemque idoneum imperio, cum ipse parvulos adhuc filios haberet, idque dici ab iis vel crederet, vel audiret, qui sibi augurabantur imperium (Ibid.) ; nam Tertullianus eodem citato a nobis capite dixit: Eadem officia, in principum scilicet solemnitatibus, dependunt, et qui astrologos, et aruspices, et augures, et magos de Caesaris capite consultant. (Tertullian. Apologet. cap. 35) .

Negari quidem non potest hanc argumentationem 0738A non minimi profecto esse ponderis, si ethnici proximam Imperatorum mortem optantes, magos aliosque divinandi arte peritos de solius Severi Imperatoris salute semel tantum consuluissent. At certe Tertullianus hancce consultationem saepius propositam et repetitam fuisse haud obscure significat. Praeterea si haec illius de iisdem seditiosis factionibus verba: Sed et nunc. . . . quotidie revelantur, attentiori animo expendamus, nonne inde colligi recte potest, de illis sermonem ab illo fieri, tanquam nondum penitus exstinctis, sed ad summum sopitis, caputque amplius attollere non audentibus? Nondum ergo Severus habuisse videbatur apertas cum Plautiano simultates. Atqui Plautianus filiam suam Plautillam Caracallae ejusdem Severi filio in matrimonium anno 204 collocavit. 0738B Anno autem subsequenti ille, teste Herodiano, manifestam Caracallae, generi sui, qui tum uxorem suam oderat, audaciam furoremque veritus, in ejus imperium insidiis invadere molitus est (Herodialib. III in Vita Sever. pag. 244 et seqq.) Sed his retectis Caracalla illum, praesente Severo patre suo, jussit occidi. Ante hunc igitur annum Tertulliani Apologeticus, sed non multo prius scriptus videtur. Quorsum enim Plautiani potius, quam Albini, et aliorum perduellium nomini pepercisset? Post annum itaque 197, quo Albinus violentas sibi manus attulit, et ante annum 204 aut 205, quo Plantianus necatus est, hunc Tertullianus librum confecit.

Probabile tamen quibusdam videtur eum a Tertulliano profectum anno posteriore, quo Antonini Caracallae 0738C decennalia Caesariani imperii celebrata sunt, atque ignis persecutionis, in christianos concitatae, ardentius flagrabat. Nam de iis Tertullianus in hoc Apologetico saepius disputavit (cap. 2) . Deinde vero plures quidem ab aliis Imperatoribus in christianos leges latas memorat, sed nullam a Severo. Nonne ergo Tertullianus ante promulgata hujus in eos edicta hunc Apologeticum librum divulgavit?

At quamvis ille hoc in libro adversus ethnicos, qui Principum solemnia non minus nefario, quam superstitioso ritu agebant, acerrime invehatur, non de Caracallae tamen potius, quam Severi aliorumque Principum solemnitatibus disserit. Ad christianorum autem persecutiones, et leges in eos scriptas, quod spectat, facile concedimus Severum imperii sui initio 0738D iis revera favisse. Ipse siquidem Tertullianus testis est hujusce favoris, cujus hanc reddidit rationem, Ipse etiam, inquit, Severus, pater Antonini, christianorum memor fuit (Tertul. lib. ad Scapul. cap. 4) . Nam et Proculum christianum, qui Torpacion cognominabatur, Euhodiae procuratorem, qui eum per oleum aliquando curaverat, requisivit, et in palatio suo habuit usque ad mortem ejus, quem et Antoninus optime noverat, lacte christiano educatus. Fatemur quoque nullam in Apologetico fieri legis ab eodem Severo in christianos sancitae mentionem.

Verum non inde certo concludi posse putamus illum editum fuisse postquam Caracalla, anno 211 solus imperare coepisset, atque ethnici eo jam regnante, in 0739A christianos omnes crudelissime furebant ac bacchabantur. Tantus quippe erat ethnicorum in eos furor, ut is solus, ac vanus veterum legum praetextus, ipsis ad quoslibet nunquam non excruciandos suffecerit. Neque id a nobis temere fingitur. Eosdem enimvero gentiles Tertullianus noster his compellat verbis: Quoties in christianos desaevitis, partim animis propriis, partim legibus obtemperantes! Quoties etiam, praeteritis vobis, suo jure nos inimicum vulgus invadit lapidibus et incendiis! Ipsis Bacchanalium furiis nec mortuis parcunt christianis, quin illos de requie sepulturae, de asylo quodam mortis jam alios, jam nec totos, avellant, dissecent, distrahant (Tertullian. Apologet. cap. 36. pag. 459) . Paulo autem prius ille dixerat: Nec ulli magis depopulatores christianorum, quam vulgus (Idem 0739B cap. 35. pag. 451) . caecum nempe et vesanum, quod sua proculdubio rabie, ac ingenito quasi furore, nullo autem legum praescripto ad vexandos necandosque christianos ferebatur. Huc accedit, quod ethnici in eos refundebant publicarum omnium calamitatum caussam. Ubi igitur aliqua accidisset, tum confestim, teste adhuc Tertulliano, conclamabant: Christianos ad leonem (Ibid., cap. 40) .

Adire tamen nobis videmur aliquem, qui adhuc instabit haec aliaque plura in hoc Apologetico non potuisse ab Auctore nostro describi, quamdiu Severus Imperator favit christianis, nec ullam adversus eos legem dederat. Verum si nullius legis ab eo latae Auctor noster meminit, id alii de industria factum esse opinantur, ne magis irritaret viventis tunc 0739C Imperatoris animum, sed facilius ad saniorem mentem illum revocare posset.

Ea porro sunt rationum momenta quibus diversae de hujus libri aetate opiniones innituntur. At iis sedulo expensis, si haec posterior aliis praeponenda tibi videatur, fatendum est hunc librum vulgatum fuisse post excitatam ab eodem Severo adversus christianos persecutionem, non quidem anno 197 aut 198, ut quidam frustra opinantur, sed anno 202, quo idem Severus leges in eos revera condidit, et decimum, ut ait Eusebius, imperii sui annum agebat (Euseb. lib. VI. Eccles. hist. cap. 2. pag. 101. et seqq.) .

At si quis judicet non satis valida esse hujus opinionis firmamenta, is certe non diffitebitur ex his, quae paulo ante annotabamus, recte profecto 0739D colligi posse hunc Tertulliani librum in lucem ab illo emissum fuisse aliquo post Albini necem tempore, id est, post 197, quemadmodum observavimus, Christi annum. Quoniam vero Tertullianus ibidem significat repressos fuisse majores factionis illius impetus, ac quasdam tantum superfuisse illarum reliquias, inde sane concludendum est, hujus libri aetatem anno 199 aut potius 200 consignandam videri.

Urgebit tandem aliquis tunc Tertullianum, ut saepius dictum est, non attigisse quadragesimum quintum aetatis suae annum. Atqui summa eruditio, quae mirum in modum et passim ubique in hoc illius Apologetico refulget, provectiorem aetatem desiderare videtur. Imo vero supernum, uti alii respondent, 0740A divini luminis et gratiae auxilium. Praeterea Tertullianus tam excellenti ac perspicaci ingenio praeditus erat, ut quadragesimo aetatis suae anno hac ipsa, aliaque majori eruditione imbui, et ea totum hunc librum complere haud difficiliter potuerit.