Articulus II. Quibusnam Antistitibus et praesidibus hunc Tertullianus Apologeticum librum nuncupaverit.

Quanto apertius clariusque Tertullianus ipso Apologetici initio prodidit illum a se directum Romani imperii Antistitibus in aperto et edito, in ipso fere vertice civitatis praesidentibus (Tertullian. Apologet. cap. 1. pag. 257) . tanto majori animorum contentione inter eruditos disputatur quinam, cujusve civitatis fuerint 0740B illi praesides. Apud plurimos quidem opinio jam dudum invaluerat his verbis Romanum senatum significari; aliis tamen postea visum est designari praesides Carthaginis; aliis demum quotquot toto Romano in imperio presides erant.

Primae autem opinionis fautores nituntur his ipsis, quae citavimus, Tertulliani verbis. Non aliam enimvero urbem nisi Romam indicari arbitrantur. Et certe quis alius, inquiunt, esse potest ille apertus et editus civitatis vertex, nisi Romanorum Capitolium, quod Tertullianus periphrasi potius, quam suo nomine appellandum censuit? Nonne etiam in hujus sententiae confirmationem illud proferri poterit, quod de solis eclipsi, quae Christo moriente contigit, scriptum ab illo legimus: Eum mundi casum relatum 0740C in arcanis vestris habetis (Ibid. cap. 21) . Quaenam etenim illa sunt, nisi Romanorum arcana, sive archiva, et chartophylacia, in quibus acta publica recondebantur? Nam ibi ille narrat Pilatum Tiberio Imperatori nuntiavisse non solum hanc eclipsim, sed ea etiam extraordinaria omnia, quae ante et post Christi mortem acciderant. Quis autem facile non concedet Tiberium jussisse haec in iisdem reponi et servari arcanis, ad quae scrutanda Tertullianus Romanos provocat?

Ad quod ille obscurius, hoc Eusebius clarius his, quae nulla obscuritate involvuntur, retulit verbis: Tertullianus Apologiam suam τῇ ῥωμαἳκῇ συγκλήτῳ προσφωνήσας: Ad senatum romanum conscripsit. (Euseb. lib. V. Hist. Eccles. cap. 5. pag. 169) . Nec minimum quidem 0740D roboris huic sententiae eo afferri autumant, quod Tertullianus Romae diu commoratus sit. Rursus namque de illo Eusebius haec posteris scripto tradita reliquit: καὶ τῶν μάλιστα ἐπὶ Ῥώμης λαμπρῶν. Et Romae celeberrimus fuit (Idem, ibid. lib. II. cap. 2. pag. 41) . Huc quoque accedit Hieronymus (Hieronym. Catal. scriptor. Eccles. cap. 53. pag. 115) , qui testificatur illum clericorum Romanorum vexatum fuisse invidia et contumeliis. Ubi autem, nisi cum Romae degebat?

Sed nihil, inquiunt alii, obstat quominus Tertullianus, etiam dum Carthagine habitaret, illis invidiae et calumniarum aculeis pungeretur. Tam enim frequens erat inter Romanos et Carthaginenses commercium, ut quam Tertullianus meruerat summae eruditionis et 0741A doctrinae famam, ab invidis Romanae Ecclesiae clericis potuerit lacerari. Nec alio certe, quam ad hanc illius famam Eusebius, verbis proxime citatis, respexisse ipsis videtur. Neque etiam his ille denotat aliquam Tertulliani in urbe Roma habitationem, sed maximam apud Romanos nominis et famae ejus, ob singularem doctrinam scriptaque sua celebritatem.

Urgere tamen alii poterant, neminem prorsus diffiteri posse illum Romam saltem semel venisse. Quis enim hoc negare auderet, quod ipsemet Tertullianus disertissime asseruit? Gemmarum nobilitatem vidimus Romae de fastidio illo Parthorum et Medorum, caeterorumque gentilium suorum, coram matronis erubescentem, nisi quo ad ostentationem fere habentur (Tertull. lib. I. de Cultu foem. cap. 6) . At certe sicut semel, 0741B ita saepius Romam ire potuit, ibique commorari. Optime quidem reponent alii: Sed quomodo probari poterunt alia Tertulliani in hanc urbem itinera, aut eum ibi revera mansisse quando Apologeticum conficiebat?

Quamobrem plures arbitrantur illum prorsus Carthagine editum, oblatumque hujusce civitatis praesidibus. Etenim ab illius, uti jam vidimus, exordio illos vocat, in aperto et edito vertice civitatis praesidentes (Idem, Apologet. cap. 16. pag. 259) . Rursum vero alibi: In ista, inquit, civitate in qua suum elucubrabat Apologeticum. Atqui Roma non civitas, sed urbs, atque eo solo Urbis nomine per antonomasiam appellari solebat. Nonne enim haec ipsamet sunt ejus verba: Liberum. . . . consules senatus auctoritate, 0741C non modo Urbe, sed universa Italia eliminaverunt (Ibid. cap. 6. pag. 305) .

Deinde se tunc illinc abfuisse haud obscure Tertullianus ipse significat. Nam post citata proxime illius verba dixit: Ecce in illa religiosissima urbe Aeneadum priorum, id est, Roma, est Jupiter quidem (Ibid. cap. 9. pag. 317) . Vides hanc ab eo vocari urbem, et his verbis, in illa, significari se ab ea fuisse remotum. Ad haec vero, ubi patrios et indigetes quorumdam nationum deos recenset: Romanas, ut opinor, inquit, provincias edidi, nec tamen Romanos deos earum, quia Romae non magis coluntur, quam qui per ipsam quoque Italiam municipali consecratione censentur (Ibid. cap. 24) . At sane si hunc librum Romano senatui nuncupasset, non his verbis, Romanas, 0741D Romanos, Romae, sed potius istis: vestras, vestros, et a vobis, utique uteretur. Eumdem tamen in modum alibi adhuc locutus est (Ibid. cap. 21, pag. 392, cap. 35. pag. 451) .

Instant praeterea nullam in hoc libro fieri senatus Romani mentionem, sed sicuti initio antistites et praesidentes, ita et in fine praesides compellari. Jam vero audisti priora ejus verba, nunc posteriora audias velim: Sed hoc agite, boni praesides, meliores multo apud populum, si illis christianos immolaveritis. (Ibid. cap. 50. pag. 530) At eo nomine non appellat Romanos senatores, aut magistratus, sed alios in urbe ac provincia, in qua manebat, Africa videlicet et Carthagine praesidentes et antistites.

0742A Quid vero, quod postquam ostendit humanas victimas apud varias gentes, et Romanos ipsos diis immolari, et in Catilinae conjuratione humanum sanguinem degustatum, tum haec subjunxit: Longe excurro: hodie istic, id est, in ipsa urbe ubi haec scribebat, Bellonae sacratos sanguis de femore proscisso in palmulam exceptus, esui datus signat (Ibid. cap. 9. pag. 321) Quis ergo, inquient, non videt ab illo suam civitatem a Romana aperte distingui?

Denique ethnicis opponit christianos, Deum non proconsulem timentes (Ibid. cap. 45) . Ethnici igitur hunc, minime vero illum timebant. Proconsul autem non Romae, sed in provinciis hanc gerebat primam magistratus dignitatem. Verum alia superioris sententiae firmamenta, quibus Romanos praesules 0742B compellatos esse ostendimus, his rationum momentis nec destruuntur, nec infirmantur.

Tertia itaque, et inter utramque, hactenus a nobis expositam, media illorum opinio est, qui arbitrantur hunc Apologeticum librum a Tertulliano directum fuisse non unius tantum civitatis, aut provinciae, sed totius, quam longe lateque patebat, romani imperii praesidibus. At ea si probari possit, aliarum assertores poterunt secum facile reconciliari. Utrum autem vera sit, quia id ab ejus patronis non satis accurate demonstratum est, a nobis diligentius inquirendum. Primo itaque constat hunc librum nullis nominatim, sed generatim praesidibus missum esse et oblatum. Si qui enim nomine suo, nec alii praeter illos appellarentur, nulla esse posset lis aut controversia. Nam 0742C iis hunc in modum nominatis, absoluta sane ac perfecta caussa erat.

Deinde vero fatentur omnes in hoc libro Romanos praesides, nec semel quidem, compellari. Ecquid enim id negaretur, quod jam probatum est, atque his rursum verbis confirmatur: Ut ad eos dominatores gentium adspiciam. Homo fuit Numa Pompilius (Ibid. cap. 21) Neque tamen hos tantum praesides, sed Quirites, et ipsam quoque plebem Romanam sic alloquitur (Ibid. cap. 35) : Ipsos Quirites, ipsam vernaculam septem collium, hoc est, urbis Romae, Plebem, convenio, an alicui Caesari suo parcat lingua Romana? Verumtamen aliud est, inquies, aliquos in libro suo alloqui, aliud vero iis suum mittere et nuncupare librum. Recte quidem. Sed cur, 0742D amabo te, omnes Romanos praesides, Quirites, et plebeios nominibus suis appellavit, nisi quia suum ad eos librum mittendum esse certo noverat?

At satis perspicue ostendimus, non Romanos tantum, sed alios etiam praesides in hoc Tertulliani libro compellari. Exposita namque in secundae opinionis defensionem argumenta non minus aperte probant huncce librum aliis scriptum fuisse, quam Romano senatui, aut praesidibus Romanis.

Huc accedit, quod auctor noster in hoc Apologetico, quemadmodum in duobus ad Nationes libris, communem omnium, quotquot in orbe terrarum erant, christianorum caussam agit. Sicut ergo hos ad cunctas nationes, ita Apologeticum librum ad omnes 0743A Romani imperii praesides ab eo missos fuisse, cui verisimillimum non videbitur?

Neque dixeris scriptum ab illo quoque, in christianorum defensionem, alium, ut ipse vocat, libellum, quem ad Scapulam, praeposito illius nomine, direxit. Cur enim, obsecro te, huic quem, objectas, libello Proconsulis proprium nomen inscripsit? cur in eo ubique se ad eum speciatim scribere significat? cur e contrario in Apologetico multo graviori ac longiori libro, nullius plane singularis hominis, nec quorumdam praesidum nomen ullibi inseruit? Nonne haec ipsa ratio est, quia Apologeticum omnibus generaliter ethnicis praesidibus scribendum esse censuit? Et certe is videtur esse primorum libri illius verborum sensus: Si non licet vobis, Romani imperii 0743B antistites, id est, qui in toto Romano imperio primarii, principes, et praesides estis, in aperto et edito, in (quae ultima particula desideratur in omnibus codicibus nostris, et editis antiquioribus) ipso fere vertice civitatis, nimirum cujusque praesidentibus. Ibi enim indefinite dixit: Romani imperii antistites, qui in aperto atque edito ipso vertice civitatis cujuslibet ad alios judicandos praesidetis. At haec interpretatio, et tertia opinio, id saltem habet commodi, quod facile tollat propositas ab aliarum sententiarum patronis difficultates, et ipsasmet diversas sententias inter se conciliet. Nam hinc facile intelligitur cur quosdam praesides aliquando, alios vero nonnunquam in hoc appellaverit libro, quem Carthagine scribebat. Omnia porro trium illarum opinionum argumenta sive 0743C ab aliis proposita, sive a nobis adjecta candido simplicique more nostro exposuimus; ut quae majoris, ac gravioris ponderis sint, omnes facile agnoscant, ac, quam veriorem judicaverint, opinionem amplectantur.