Articulus IV. Quanto applausu hic liber susceptus, a quo graecam in linguam conversus, quo stylo conscriptus, et utrum Tertullianus suscepto defensoris christianae religionis munere rite functus sit.

0745B

Summo sane omnium cum graecorum, tum latinorum christianorum applausu, communique approbatione susceptus lectusque fuit hic liber. Neque ad id probandum alio opus habemus teste, quam Eusebio, qui memoriae prodidit illum tanto apud Graecos fuisse in pretio, ut ab eis vernaculam suam in linguam conversus fuerit. Ab illo quippe his totidemque verbis citatur: Τερτουλλιανὸς. . . ἐν τῇ γραφείσῃ μὲν αὐτῷ τῇ Ῥωμαίων φώνῇ, μεταβληθείσῃ δὲ καὶ ἐπὶ τὴν ἑλλάδα γλῶτταν, ὑπὲρ Χριστιανῶν ἀπολογίᾳ (Euseb. lib. II. Eccl. Hist. cap. 2, pag. 41) . Tertullianus . . . . in Apologia ab ipso 0745C quidem latine conscripta, postea vero in graecum sermonem translata.

At quidam nostrae aetatis Scriptores, eruditione sua conspicui, de hujus graecae interpretationis auctore inter se dissident. Nonnulli enim opinantur hunc ipipsum esse Eusebium. Sed hoc negant alii. Nam ubi idem Eusebius ex hoc libro plura transcripsit, quae Plinius ad Tiberium de Christi miraculis retulerat, ibi multa praetermisit, quae ad suum tamen propositum maxime conducebant. Sed non magni momenti est hoc argumentum. Majoris ponderis illud videtur, quod plura testimonia, ex hoc adhuc libro ab eodem Eusebio desumpta, non satis accurate in graecum sermonem versa sunt. Sed parum Ecclesiae interest scire quis hunc librum graece sit interpretatus. Nobis autem 0745D facilius persuadebitur eum graece redditum ante Eusebii tempora, et cum tyranni majore persecutionis aestu in christianos saeviebant. Non omnino siquidem obscure ille nobis significare videtur hunc librum a se non antea lectum, quam graeco idiomate divulgaretur. Utcumque porro sese res habeat, inde profecto liquet quanti haec Apologia a graecis hominibus aestimata fuerit.

Quid ergo, inquiet aliquis, nonne aliud longe diversum Lactantius de illa judicium his tulit verbis? Septimius Tertullianus fuit omni genere litterarum peritus, sed in eloquendo parum facilis et comptus, et multum obscurus fuit. Ergo ne hic quidem satis celebritatis invenit, id est, famae et laudis (Lactant., lib. V. || Iust. 0746A divin., cap. 1, pag. 459) . Verum qui haec objecerit is animum, quaeso, ad ea advertat, quae superius diximus, ac primum quidem a Lactantio laudari omnigenam Tertulliani nostri eruditionem (Supr. cap. 1, art. 5) . Deinde vero quod dixit illum non satis invenisse celebritatis, ita intelligi non debet, ac si minus validis rationum momentis caussam egerit christianorum, sed propter difficilem, incomptam, ac multum obscuram dictionem atque elocutionem. Et sane qui hunc librum primariis, ut aiunt, labris attigerit, putamus esse neminem, quin statim fateatur illum frequentibus verborum a bona latinitate alienorum spinis, salebris asperitatibusque respergi, et magna involvi saepius obscuritate. At nullum quoque esse credimus, qui non fatebitur Tertullianum, si hoc in 0746B libro lectores suos verborum leporibus, venustate sermonis et politae elegantisque orationis suavitate non deliniat ac delectet, miro tamen styli acumine, sententiarumque gravitate eos concuti, ac pleraque omnia illius argumenta tanti esse momenti ac ponderis, ut iis aut convincantur aequiores, aut pertinaciores conterantur atque obruantur. Neque tamen dissimulare possumus eum asperioris ingenii impetu nonnunquam raptum, quaedam adhibuisse argumenta, quae aut infirma, atque etiam falsa pluribus videntur. Verum infra demonstrabimus eos non satis diligenter attendisse, quantum ille hoc in libro brevitati consuluerit, et plura quae falsa putant, vera profecto deprehendi, si cum aliis, quae ipse alibi fusius enarrat, attento animo componantur.

0746C Non jure autem prorsus immerito potest in hoc libro desiderari melior argumentorum dispositio et ordo, qui majus toti operi lumen attulisset, et quo Tertullianus sibi facilius conciliasset lectoris benevolentiam et approbationem.

Verum nobis aliquis adhuc objiciet Lactantium, qui hanc de eodem Tertulliani Apologetico tulit sententiam: Quanquam Tertullianus eamdem christianorum caussam plene peroraverit in eo libro, cui Apologetico nomen est; tamen quoniam aliud est accusantibus respondere, quod in defensione aut negatione sola positum est; aliud instruere quod nos facimus, in quo necesse est doctrinaetotius sammam contineri (Lactant. lib. V. Inst., cap. 4, p. 470) . Declarat enim duo ab iis agi debuisse, qui christianae religionis defensionem 0746D adversus ethnicos suscipiebant. Primum erat iis respondere, qui christianos plurium criminum insimulabant. Secundum, doctrinam christianae religionis ita exponere, ac demonstrare; ut ea quilibet plene ac perfecte instrueretur. At ille primam hujus caussae partem, a Tertulliano plene peroratam fatetur, minime vero secundam. Verum satis Tertullianus proposito suo esse putavit insulsas evertisse ethnicorum, christianos cujusvis gravissimi criminis accusantium, criminationes, ac vindicasse illorum innocentiam ac morum integritatem. Quam recte autem id demonstraverit, ex data hujus libri analysi atque aliis infra dicendis, fiet omnibus manifestum.

Deinde vero ille penitus intactam non reliquit christianae 0747A doctrinae institutionem, et explicationem. Nam praecipua ejus capita breviter quidem, sed adeo sincere ac candide explicat, ut ab omnibus intelligi facile possit nihil esse et divinis institutionibus, et rectae rationi, sicut postea ostendemus, magis consentaneum. Sed Lactantius longiorem proculdubio desiderabat horum documentorum expositionem, ac probationem. Verum in superioribus nostris dissertationibus ostendimus non justam omnino esse hanc querimoniam (Dissertat. in Minuc., cap. 2, art. 2, et in Lactant., cap. 3, art. 2) .