Articulus Primus. De variis hujus libri manuscriptis codicibus.

0747B

Plures sane Apologetici, a Tertulliano nostro editi, codices manuscripti ad aetatem usque nostram pervenerunt. Duos enim indicat Beatus Rhenanus, quorum opera hujus aliorumque ejusdem Tertulliani librorum editionem adornavit. Primus Paterniacensis, in Paterniaci Transjurani coenobii, secundus in Hirsaugiensis monasterii bibliothecis asservabantur. Uterque autem plurimis iisdemque fere omnibus sic scatet mendis, ut alter ab altero videatur descriptus. Alium vero Tertulliani Operum codicem Sigismundus Gelenius vetustissimum, et optimae, ut ipse ait, notae 0747C codicem nactus est ex Masburiensi caenobio: sed ille satis clare nobis non edisseruit, utrum hic Apologeticus unus ex Tertulliani libris sit, qui in hoc codice desideratur. Tres praeterea exstant in bibliotheca Vaticana eorumdem librorum codices, ex quibus, sibi ab illustrissimo Cardinale Sirleto subministratis, Alanus Copus diversas ab editis lectiones collegit, transmisitque Pamelio, qui iis ad concinnandam novam operum Tertulliani editionem usus est. Sed tria adhuc illa illorum exemplaria ipsi suppeditata sunt, et duo quidem ex S. Amandi ac Bavonis monasteriis, tertium Anglicum, quod penes se Joannes Clemens anglus habebat. Verum neque Pamelius, neque alius quispiam nobis indicavit qualia quantaeve antiquitatis ea sint.

0747D In nostra autem Gallia alii cujuslibet aetatis reperiuntur horum librorum manuscripti codices, ex quibus plures nullis aliis aut veneranda antiquitate, aut eleganti charactere cedere videntur. Ex iis unus Puteanorum olim fratrum asservatur in Regis nostri christianissimi bibliotheca. Alterum vero Jacobus Bongartius possidebat. Ad utrumque autem Desiderius Heraldus singularem Apologetici editionem castigavit.

Nicolaus vero Rigaltius non magna sine indignatione conqueritur emendatissima Operum Tertulliani prima genuinaque exemplaria jam a longo tempore ab iis, qui Africani hujus scriptoris dictiones capere non potuerunt, sic corrupta fuisse, ut vix ulla restituendi 0748A veri textus spes supersit. Sed fatetur tamen suae editioni plurimum lucis et ornamenti accessisse ex variis lectionibus, a Rhenano, et aliis melioribus a Fulvio ac Junio collectis et editis. Nos insuper admonet sibi ad manum fuisse memoratum codicem Puteanorum fratrum, et alterum Petri Pithoei, ac variantes codicis Fuldensis lectiones, in libro illustrissimi Monchalli, Tholosatum archiepiscopi, ex autographo, ut ipse ait, descriptas. Horum autem codicum, atque imprimis harum lectionum sibi missarum auxilio, textum Apologetici 250 in locis se emendasse gloriatur. At penitus tacuit cujus notae et antiquitatis sint duo illi codices, et illud autographum, ex quo Fuldenses lectiones delibatae sint.

Nos vero non solum duos illos primos nacti sumus 0748B codices, sed alios etiam complures, qui quidem qualesve sint, explicandum est. Primus itaque Puteanus, charactere pulcherrimo circa annum Christi 900 descriptus peritioribus videtur. In eo autem solus Tertulliani Apologeticus liber continetur, asservaturque in christianissimi, ut diximus, regis nostri bibliotheca numero 3971 notatus, quem illustrissimus abbas Tellerius summa, qua solet, benignitate nobiscum a Nicolao Clemente communicari praecepit.

Secundus Petri, ut diximus, Pithoei olim fuit, et Rr. Patrum Oratorii Jesu collegio Trecensi dono datus, in eorum bibliotheca custoditus, ad nos singulari prorsus illorum humanitate transmissus est. Viri autem in examinandis veteribus codicibus magis exercitati, ex characterum forma illum undecimo circiter 0748C saeculo scriptum esse judicarunt. Sed primi librarii Imperitia variis passim foedatus est mendis, quae alius doctior appositis obelis, atque ad marginem notis, aut correxit, aut corrigenda esse monstravit.

Plures autem in eo codice transcripti sunt Tertulliani tractatus, quorum index in prima illius pagina exhibetur. Verum in hoc indice praetermissus est hic Apologeticus liber. Quamobrem suspicandi locus esse videtur utrum post alios libros ab aliquo librario postea exaratus fuerit. Nam index ille eadem manu, atque alii libri scriptus est. Qui vero Apologeticum deinceps descripsit, is aliis imperitior et latinae linguae ignarus, frequentes, quibus codex ille passim ubique scatet, errores reliquit. Alia quoque in eo, quam in aliis libris conspicitur verborum contractio. 0748D Quidam tamen, satis idonei scripturae veteris judices, hunc librum, sicut alios, ab eodem librario exaratum existimant. In eo autem non integer ille Apologeticus liber exhibetur; sed duntaxat usque ad capitis trigesimi initium: caetera autem, quae quartam totius libri partem continent, plane desiderantur.

Tertium codicem manuscriptum nobis suppeditavit vir illustrissimus, et omni laude major, Achilles Harlaeus, qui postquam admirabili prorsus juris scientia, aequitate, probitate aliisque eximiis virtutibus per multos annos Parisiensi senatui praefuisset; tanta animi fortitudine, quanto communi omnium desiderio se hac dignitate abdicavit, ac servata semper eadem vitae aequabilitate mortuus est. Codex autem ille characteris 0749A elegantia Puteano non cedit, neque centum post annos descriptus nobis videtur. At plerasque in eo easdem, atque in illo, deprehendimus bonas et malas lectiones.

Quartus ac quintus codex Colbertinae est bibliothecae, numerisque 989, et 5,271 signati. Antiquior autem ab annis circiter 700, et recentior non ante annos 400 scripto videtur traditus. Bibliothecae vero illius praefectus cl. vir Carolus Duchesne nobis utriusque codicis, jubente illustrissimo abbate Colberto, copiam fecit.

Diversas insuper lectiones ex duobus aliis codicibus manuscriptis accepimus, quorum primus monasterii est Morbacensis, in cujus fine haec leguntur verba: Orate pro domno abbate Morbacensi. Is autem 0749B ipse est Bartholomaeus de Andelo, qui anno 1455 ac postea huic monasterio praepositus, collectos undique quamplurimos codices manuscriptos eadem subscriptione notari voluit. Longe autem recentiori manu exarata sunt haec subjecta Apologetico verba, quam ipse Apologeticus liber, qui 600 aut 700 abhinc annis scriptus apparet. Varias autem ejus lectiones summa diligentia, et ad scrupulum usque decerpsit, ad nosque misit unus ejusdem monasterii monachus, cujus humanitati gratias nec minimas quidem habemus.

Alter codex manuscriptus, cujus variantes ab editis lectiones ad nos missae sunt, unus ex iis est, quibus suam bibliothecam Romae ditavit abbas illustrissimus Justus Fontaninus, sua satis notus erudiditione, 0749C nec a nobis unquam sine debita laude nominandus. Hunc autem ille codicem subministravit nostro Claudio Devic, qui, licet majoribus studiis deditus, curavit erutas a se diversas hujus codicis lectiones ad nos transferri.

Quinque porro memoratos codices, Puteanum, Pithoeanum, Harlaeanum, et utrumque Colbertinum, cum adornata a Rigaltio editione diligenter contulimus, atque ex hac collatione plurimas sane collegimus diversas lectiones, quae ab illo, nulla saepe saepius reddita ratione, sed propria, uti videtur, auctoritate saepe saepius aut penitus resecatae, aut immutatae sunt. Fatetur enim se duobus duntaxat, uti diximus, codicibus, Puteano et Pithoeano, et variis Fuldensis lectionibus usum fuisse. At hae lectiones 0749D alieno plane in loco inventae sunt, nec scire Rigaltius potuit a quo, aut qua diligentia collectae fuerint. Nec magis compertum habuit, aut certe neminem admonuit cujus notae, et aetatis sit ille codex Fuldensis, cujus ut plurimum auctoritate textum immutavit Tertulliani. Nam ex collatis nova post illum cura Puteano, et Pithoeano, aliisque memoratis codicibus, atque diversis aliorum lectionibus, plane animadvertimus illos correctionibus Rigaltii omnino adversari. Quis autem dixerit dubiam unius Fuldensis codicis fidem tot aliorum et meliorum et antiquiorum auctoritati esse anteferendam? Ne quis vero nobis minus, quam illi credendum esse existimet, quaedam proponenda sunt hujusmodi amputationum et immutationum 0750A exempla. In primo itaque Apolegetici capite haec tantum in Rigaltii editione leguntur; Omnes qui retro oderant, quia ignorabant, simul desinunt ignorare, etc. (Tertullian. Apologet. cap. 1, p. 262) . In nostris autem exemplaribus manuscriptis, ac prioribus editionibus: Omnes qui retro oderant, quia ignorabant quale sit quod oderant, simul desinunt ignorare, etc. Videsne a Rigaltio rejecta esse haec verba quale sit quod oderant? Neque dixeris ea a typographis omissa fuisse. Nam eumdem Rigaltium summae negligentiae, nec ulli, qui editioni hujuscemodi operis praeficitur, condonandae, accusabis. Postea vero haec nec plura in eadem Rigaltii editione habentur: Venerem humana sagitta sauciatam, Martem, etc. (Ibid. cap. 14) , In iisdem autem editis et manuscriptis libris: Venerem 0750B humana sagitta sauciatam, quod filium suum Aeneam, pene interfectum ab eodem Diomede, rapere vellet: Martem, etc. Numquid ergo et id typographorum oscitantiae aut festinationi tribuendum? Sin autem Rigaltius haec ex margine, vel aliunde in textum intrusa putabat, cur nos hujus additamenti non admonuit? Sed age, et alia ex auctoris nostri textu similiter resecata agnosces. Alibi quippe Tertullianus, ut testantur nostri codices, scriptum reliquerat: Dicam plane imperatorem dominum, sed voce communi (Ibid. cap. 34) . At Rigaltio haec tria posteriora. verba, tollere placuit. Nec multo post ille: Tanto abest ut imperator Deus debeat dici, non modo, etc. Verum in iisdem antiquioribus exemplaribus scriptum est: Tanto abest ut imperator dici debeat, quod credi non 0750C potest, non modo, etc. Quis igitur haec verba: quod credi non potest, ex textu sustulit, nisi ille, qui inutilia et supervacua esse arbitrabatur?

Quid vero, quod non modo excisa, sed transposita sunt ab eo isthaec Tertulliani verba: Licuit Epicureis aliquam decernere voluptatis veritatem. Quo vos offendimus, si alias praesumimus voluptates? Si oblectari novisse nolumus, nostra injuria est, si forte non vestra. Sed reprobamus quae placent vobis; nec vos nostra de lectant (Ibid., cap. 38) . In aliis vero vetustioribus editis et manu exaratis codicibus: Quo vos offendimus, si alias praesumimus voluptates? Si oblectari novisse volumus, nostra injuria est, si forte nostra, non vestra. Sed reprobamus quae placent vobis, nec vos nostra delectant. Sed licuit 0750D Epicureis aliquam decernere voluptatis veritatem, id est, animi aequitatem et ampla negotia christianae. Sed hoc ultimum verbum christianae in editis non invenitur. Quid ergo? Numquid propter hoc solum verbum, ab oscitante librario praepostere additum, fas alicui fuit textum Tertulliani immutare, pervertere, detruncare? Simili tamen modo Rigaltius delevit alibi haec Tertulliani verba: Deum tangimus (Ibid. c. 40) .

Aliud adhuc hujuscemodi immutationum exemplum si velis, non longe quaerendum est. Non enim multo post ille haec in eodem Tertulliani textu mutavit editorum et codicum manuscriptorum verba: Non lavor diluculo, ubi scribi jussit: Non lavo sub noctem. Plura alia hujus libri loca a Rigaltio pariter 0751A interpolata, maleque mulctata possent facile proferri. Sed iis recensendis nunc, ne eadem repetantur, supersedendum esse duximus. De illis enimvero, quae majoris momenti sunt, data inferius occasione agendum erit. Decreveramus quidem omnes prorsus vel a nobis, vel ab aliis excerptas variantes hujusce libri lectiones ad nostrae dissertationis calcem repraesentare. Verum quia unus e sodalibus nostris, qui adornandae omnium Tertulliani librorum editioni sedulam dat operam, poposcit hanc sibi provinciam demandari, aequioribus illius votis satisfaciendum esse censuimus. Ad propositum itaque nostrum sufficere arbitramur praecipua ac notatu digna in hac dissertatione indicare corrupta, interpolata, excisa, et immutata Tertulliani verba; ut ejus mens, et sententia possit 0751B ab omnibus facilius intelligi.