Articulus III. De variorum in Tertulliani Apologeticum scholiis, paraphrasibus, notis, et observationibus.

0752D

Plures sane varia eruditione conspicui scriptores, qui in edendis Tertulliani libris curam impenderunt, aut aliud aliquid agebant, conati sunt obscuriora, aut notatu magis digna Apologetici illius libri loca suis observationibus, scholiis, paraphrasibus, et commentariis aut explicare, et illustrare, aut confirmare. Primo autem Beatus Rhenanus huic libro, a se edito, praefixit argumentum, sed longe quam par erat brevius. Verum hanc brevitatem suppleri posse putavit, subjectis novis capitum, ut aiunt, summariis, quibus alia, in manuscriptis exhibita, emendare connixus est. Ad haec vero, in eodem, etsi brevissimo, libri hujus 0753A argumento tentavit paucissimis quibusdam obscuris ejus locis lucem aliquam praeferre.

Posthaec vero Franciscus Zephyrus, cum animadvertisset quantae utilitatis hic liber omnibus esse possit, ac ne studiosi adolescentes propter sermonis obscuritatem, corruptosque librariorum incuria locos, ab ejus lectione deterrerentur, ipsius composuit ediditque paraphrasim. In ea autem, quae textui Tertulliani minus quidem commode intermiscetur, plura loca intellectu difficilia explanare, ac varia obcuritatis impedimenta removere molitur. Tanti porro Pamelius hanc paraphrasim aestimavit, ut illam in eum plane, quo in superiore editione, modum textui Auctoris nostri censuerit inserendam.

Verumtamen haec ipsa ab aliis, qui variis hujus libri 0753B editionibus deinde praepositi sunt, atque imprimis Ludovico la Cerda plane penitusque rejecta est. At doctus iste vir, ne quis de hac omissione conqueri unquam posset, novam edidit textus Tertullianei interpretationem. Singulis quoque capitibus subjecit notas suas, quibus, alias laude dignis, idem textus, non fine interrupta lectoris attentione legi haud facile potest. Sed plures etiam expostulant de inutilibus quibusdam ac longioribus notis, atque a Tertuliani proposito alienis digressionibus. Ab aliis nihilominus laudantur, caeterisque anteponuntur hactenus editis. In his itaque illud duntaxat desiderant, quod textum Tertulliani ad manuscriptos codices non castigaverit; quod omnia illius opera non publicaverit; quod pro sua eruditione non explicaverit et confirmaverit 0753C tradita ab eo christianae religionis documenta.

Ab Heraldo autem, post editum a se hunc Tertulliani Apologeticum, adjectus est liber, ubi ab eo vocatur commentarius, quem notis tantum, a se invicem plane disjunctis, composuit. Ne vero in illis a Tertulliani proposito longius excurreret, duos ei subjunxit digressionum libros, quibus difficilia et salebrosa ejus loca complanare nititur. In his autem omnibus deprehenditur profana auctoris eruditio, sed sacrorum et obscuriorum christianae religionis dogmatum, a Tertulliano traditorum, explicationem frustra requiras. Plura quoque alia reliquit intacta, quae explicatione et confirmatione procul dubio indigebant.

0753D Multas quoque in omnia Tertulliani opera animadversiones edidit Laurentius de la Barre, quas se ex iis excerpsisse declarat, quibus Beraldus, Alciatus, Crinitus, Turnebus, Vetranius, Homanus, Cujacius, aliique peregrinis in locis quasdam intellectu difficiles Tertulliani dictiones explicare contendebant. Sed quia haec spectant ad grammaticam, ibidem adjecit Rhenani notas, quas quidem, quia Romanorum et Hispanorum censuram non effugerant, a se prius correctas esse significat. At quia paucas admodum easque brevissimas addidit, vixque ullam dedit Apologeticum hunc librum, vides sane quid ab eo de rebus theologicis exspectare debeas.

Majoris itaque pretii aestimantur Pamelii in hunc 0754A aliosque Tertulliani libros annotationes. Non minima quippe, uti aiunt, consperguntur sacra profanaque eruditione, quae lectoribus prodesse potest. Sed hoc in eis culpant, quod Pamelius a proposito saepius digrediatur, plura congesserit inutilia, et interjecta, sicuti diximus, Zephyri paraphrasi, interruperit Tertulliani textum, quem debebat in hoc et aliis libris, meliorum codicum ope, pristinae, si fieri potuerit, restituere integritati.

Rigaltius itaque iis omnibus spretis postque habitis, novas scripsit in hunc Apologeticum, aliaque Tertulliani Opera notas et observationes. Verum quoniam plurimas, ab eruditis hominibus profectas, haud merito prorsus jure praetermisit, illae rursus publici juris factae sunt in uno volumine quod 0754B anno 1635, editum est. Collectae autem fuerunt ex Pamelio, Latino Latinio, Beato Rhenano, Joanne Mercerio, Edmondo Richerio, Theodoro Marcilio, Joanne Wowerio, et Gabriele Albaspinaeo Aurelianensium Episcopo.

Persuasum autem eruditi quidam viri habuerunt hoc volumine divulgatae a Rigaltio operum Tertulliani editioni conjuncto, hanc caeteris omnibus fore perfectiorem. Sed praeterquam quod in illo notarum volumine omittuntur aliorum, sicuti la Cerdae non minus utiles notae, et explicationes; quid, amabo te, sperandum de Rigaltio, qui ad emendandum Tertulliani textum, nec ipsos, sicuti diximus (Art. super.) quos prae manibus habebat, nec alios manuscriptos codices aut legere, aut sequi curavit? Deinde vero non minima 0754C quidem in notis suis scribendis fuit illius audacia, quam in praefatione sua excusare coactus est. Sed paucos admodum invenias, quibus omnino accepta sit illius excusatio.

Minus quidem temerariae sunt, sed non magis probantur longissimae, et ad nauscam usque conjectae a Georgio Ambianensi observationes. Nam in illas ea omnia instrusit, quae aliam ob caussam, et ad publicas, uti videtur, conciones corrogaverat. Nonnulli tamen fatentur in iis aliqua esse utilia, ac praesertim in capitum scholiis, quae in adversa textus Tertulliani parte ab ipso exhibentur.

Denique Priorius varias selegit eruditorum virorum Rhenani, Pamelii, la Cerdae, Salmasii, Albaspinaei, aliorumque quorumdam animadversiones; quibus et 0754D quasdam a se excogitatas identidem interseruit. Sed hae tam levis sunt momenti, ut qui eas approbaverit, vix ullus reperiatur. In hoc tamen utcunque laudandus, quod omnes illas animadversiones et notas in paginarum inferiori margine, absque ulla textus Tertulliani interruptione, excudi voluerit. Nam eo modo lectoris commoditati melius consultum est. Sed quis negligentiae vitium, ei unquam condonabit, qui ad opera Tertulliani novis typis recudenda aggressus, nullum plane cum editis contulit manuscriptum codicem, sed solam Rigaltii editionem, de verbo ad verbum secutus fuit?

Ex iis porro, quae de tot tamque variis operum Tertulliani editionibus hactenus a nobis disputata 0755A sunt, quis nobiscum non fatebitur nullam prorsus esse quae perfecta et omnibus numeris absoluta dici merito possit? De litteraria igitur republica is proculdubio bene merebitur, qui sacra profanaque eruditione non parum imbutus, novam parabit Apologetici et aliorum Tertulliani operum editionem. Sed ante omnia textus illius summa fide et diligentia ad manuscriptos codices gallicanos, italicos, germanicos, anglicanos, ac veteres editiones recognosci debet et castigari. Plures enim supersunt saltem Apologetici libri optimae notae codices, quos nemo hactenus cum editis contulit. At si varias ac notatu dignas lectiones, ex illis excerptas, bona fide exhibeat, de vero genuinoque Tertulliani textu certius judicium ferri poterit.