Articulus II. Analysis libri secundi.

0760B

Secundo in libro, duas quoque in partes diviso, ostendit Tertullianus falsos esse gentilium deos, pravosque ac rejiciendos eorum cultus (lib. II. cap. 1) . Quacumque enim majorum auctoritate stabiliti videantur, illorum falsitas adeo manifesta est, ut omnibus, qui se sponte non excaecaverint, facillime agnoscatur. Indomitam itaque horum obstinationem ut frangat Tertullianus, ea primum refellit, quae Varro, omnium sui temporis virorum eruditione praestantium facile princeps, in suis de religione libris tradiderat. Triplex autem ibi ille distinguit deorum genus: primum physicum, sive philosophorum; secundum mythicum, seu poetarum; tertium gentile seu populorum. Sed primum, inquit 0760C auctor noster, incertis nititur conjecturis, secundum meris fabulis, tertium ridiculis deorum adoptionibus, cultuque insano et turpissimo. Ea ergo omnia tam falsa sunt, quam communis unaque esse debet omnium de vero Deo sententia, unanimisque consensus.

Summa quippe erat physicorum seu philosophorum de Dei natura dissensio, quae non aliunde, quam ex ipsius ignorantia oriebatur (cap. 2) . Sapientiam itaque frustra profitebantur, cujus initium est Dei timor. Quomodo autem eum timere potuissent, quem, quis qualisque sit ignorabant? Promptum tamen illis erat hunc verum Deum ex sacris nostris Scripturis cognoscere. Sed quae ex puris hisce fontibus hauserant, caeca gloriae libidine ducti, variis corruperunt argutiis, et exinde varias scissi sunt in partes. 0760D Platonici siquidem docebant Dei providentia omnia administrari; contra Epicurei id plane penitusque negabant. Asserebant iidem Platonici Deum intra, Stoici vero extra mundum esse positum. Fatebatur Diogenes se nescire quid in coelo agatur, quive dii sint: prius vero Thales Milesius Croeso de diis illum interroganti nihil prorsus respondere potuit. Socrates vero illos existere non quidem credebat, sed jussit tamen gallum gallinaceum Aesculapio immolari.

Quid plura? Dionysius deos trifariam divisit: primo in eos, qui sub adspectum nostrum cadunt, ut sol et luna; secundo in alios qui non videntur, ut Neptunus; tertio in alios, qui assumpti sunt ex 0761A hominibus, sicuti Hercules et Amphiaraus. Triplex etiam, sed diversum deorum genus excogitavit Arcesilaus, nimirum Olympios, Astra, et Titaneos. Posteriores vero tantum duos Xenocrates admisit, quemadmodum plerique Aegyptii non plures, quam solem et lunam, coelum et terram. Suspicabatur autem Democritus deos omnes ortos esse cum superno igne, cujus instar Zeno naturam esse voluit. Unde Varro docuit mundi animum esse ignem, quo quippe exstincto, morimur.

Ad id tamen unum hae omnes, quantumvis diversae, opiniones conspirare videntur, ut non alios Philosophi illi deos esse putaverint, quam mundi elementa, aut quae ex iis oriuntur (cap. 3) . Verum Tertullianus haec vigilantium hominum somnia esse demonstrat. 0761B Nam Deus ex se ipso est, ingenitus, et aeternus, qui nec initium habet, nec finem unquam habebit. Atqui elementa partes sunt mundi, quem Plato creatum esse fatetur, et solus Epicurus increatum esse somniaverat.

Ad haec vero, si mundus et elementa dii sint, animalia esse debent, atque hoc ipso mortalia sunt, ac divinitate carentia. Nec audiendus est Varro, qui garriebat ea esse quidem animalia, sed quae ex se ipsis moventur, et idcirco immortales dii censendi sunt. Nam quoquo modo haec elementa moveantur, sunt profecto corporea, ac proinde destrui cum possint, dii esse nequeunt. Deinde vero, etsi sese moverent, motus tamen sui principium acceperunt ab alio, qui quamvis non videatur, omnium motuum primus auctor est, et idcirco verus solusque Deus.

0761C Nec sinit Tertullianus sibi objici nomen graecum Θεός a cursu ac motu, quo elementa praedita sunt, reipsa derivari (cap. 4) . Nam vera Dei denominatio non aliquam, quae oculis nostris conspiciatur, non secus ac cursus et motus, qualitatem significat, sed supremam majestatem ac substantiam. Quid vero, quod plures ethnici deos suos bene multos immobiles esse praedicabant. Nemo insuper inficias unquam ibit elementa componi materia, quam simplicissima Dei natura pati non potest. Et certe Zeno materiam mundi a Deo sejunxit, eumque per illam, tanquam mel per favos transire arbitratus est. Sed dicas velim, quo physici pacto mundum, ac comprehensa in eo elementa deos esse asseverant? Plato enim ipsum hunc mundum censet esse rotundum, capiteque carentem. Epicurus vero: 0761D Quae supra nos, inquiebat, nihil ad nos? solemque duntaxat pedalem esse effutiebat: contra Peripatetici illum toto terrarum orbe longe majorem esse opinabantur. Nonne ergo tales deos fingere summa dementia est? Denique Thales Milesius coelum rimando in puteum cecidit. Quid autem casus ille indicat, nisi vanam fuisse curiositatem physicorum, qui rerum naturam frustra scrutati verum illius artificem Deum omnipotentem non cognoverunt?

Instabat Varro tribuendam elementis divinitatem, qua homines aut summis beneficiis sibi devinciunt, aut premunt incommodis (cap. 5) . Verum respondet Tertullianus elementa rerum prosperarum vel adversarum esse tantummodo instrumenta, verumque 0762A Deum, cui serviunt, esse illarum auctorem. Nam sicuti aegroti sanatio non medicamentis, sed medico, et mors hominis non gladio aut lanceae, sed latroni aut hosti tribuendae, sic prospera et adversa non elementis, sed Deo, aequo meritorum judici, adscribenda sunt. Constat praeterea elementa minui, intercidere, ac regi ab aliquo (cap. 6) . At verus Deus nec minui, nec pati aliquid potest, omniaque regit, ac moderatur.

Transit inde Tertullianus ad secundum deorum genus quod Varroni mythicum seu poetarum cognominare placuit (cap. 7) . Finxerunt autem poetae hos deos esse heroas, qui post transactam mortalem hominum vitam, praeclaris factis adepti sunt divinitatis praemium. Pessimo autem hoc exemplo Romani suos 0762B reges, aliis pejerantibus, deos similiter renuntiarunt. At quinam, amabo te, fuerant illi poetarum dii? Homines utique sordida aut scelerata origine procreati, qui per vitae suae curriculum in omni sese volutarunt genere scelerum. Quamobrem Plato poetas ipsumque Homerum, tanquam improbos deorum criminatores, civitate pellendos esse censuit. Quin etiam ethnici, quantumlibet impudentes, christianis tantam deorum infamiam exprobrantibus, nihil aliud respondebant, nisi meras esse fabulas poetarum. Verum etsi poetis se non credere clamarent; fictos tamen ab illis deos Cererem, Idaeam matrem, Saturnum, Herculem non solum venerabantur, sed horrenda quoque eis sacrificia faciebant. Quis igitur hos poetarum deos non summa sine impietate ab ethnicis 0762C coli et venditari non fatebitur?

Nec minus certe insulsum erat tertium deorum genus, quod Varro gentile, seu plebeium esse docebat (cap. 8) . Non alii quippe erant hi dii, quam illi, quos quidam populi ad arbitrium ac libidinem adoptatos, ab aliis nec visu, nec auditu, ac ne nomine quidem discernebant. Tales Tertullianus memorat Atargartim, Coelestem, Versutinam, Obodam, Dusaren, Belenum, Delventinum, Visidianum, Numentinum, Anchariam, Praeverim, et Nortiam. Eadem vero licentia factum ille putat, ut Aegyptii, qui bestias colebant, patriarcham Joseph Serapidis nomine deum habuerint et honoraverint. Recte igitur ex dictis concludit falsissimos esse illos populorum deos; quando quidem solus verus Deus ubique praesens 0762D et omnium dominus, ab omnibus pariter colendus et adorandus est.

Secunda hujus libri parte Romanorum deos ille speciatim explodit et evertit (cap. 9) . Eos autem Varro praepostere divisit in dubios, certos, et electos. Nam quis, inquit auctor noster, nisi amens, incertum dubiumque deum honorat. Certos vero deos et selectos qui habet ac veneratur, is alios profecto spernit ac reprobat. Inepta est igitur illa divisio deorum, qui paulo melius distingui poterant in communes et proprios. Verum primi, sive communes, iidem sunt ac publici et adventitii, qui paulo ante memorato a nobis et confutato deorum physico vel mythico genere comprehenduntur. Supersunt itaque 0763A tantum proprii Romanorum dii, qui vel ex devictis hostibus rapti, et Romam asportati erant, vel penates et lares, quos unusquisque privata in domo sua peculiarique ritu colebat. At hi omnes homines fuerunt, qui ob egregia quaedam facinora dii post mortem insulsa plane consecratione facti sunt. At quaenam, ait Tertullianus, unius ex eis, verbi gratia Aeneae, erant merita? Num pietas in patrem et filium? Sed is vel suam, sicut Antenor, prodidit patriam, vel eam, relicto Priamo et Astyanacte, flagrantem deserendo, non imitatus est foeminam Punicam, quae se cum filiis in ardentis patriae ignes injecit. Numquid melior Romanis, qui pro salute principum adversus liberos et conjuges jurabant? Si quid porro patrem humeris gestando promeruit nonne Argivi 0763B juvenes matrem suam, ne in sacris piaculum faceret, tanquam jugales vexerunt? Si suum ille patrem aluit, nonne filia quaedam majori pietate patri suo, in carcere posito, admovit ubera? Magis ergo illi divinis honoribus digni erant, quam ignavus timidusque Aeneas, qui post praelium Laurentinum nunquam comparuit. Numquid etiam divinitatis honorem meruit Romulus, qui interfecit fratrem suum, alienasque rapuit virgines? Numquid Hercules propter Augiae fimum ejectum, Penelope propter castitatem, Sanctus propter hospitalitatem jura divinitatis potius, quam Sterculus, quam filia Fauni, quam Ulyxes consequi debebant?

Quid vero de aliis longe turpioribus diis dicendum? Quid, obsecro te, divinitatis est in Larentina 0763C meretrice publica, et Romuli nutrice? Quid foemina, quae in ab Herculis aedituo post ridiculum ludum vitiata, ipso Hercule jam mortuo se compressam fuisse gloriabatur? Quis patienter ferat infamem Antinoum a Romanis deum haberi? Alios tamen non minus turpes deos hi commenti sunt, quos nuptiis ac procreandis liberis praeesse stultissime praedicabant. Tales sunt Consevius, Fluvionia, Vitumnus, Sentinus, Diespiter, Candelifera, Prosa, Farmus, Albana, Runcinia, Potina, Edula, Abeona, Domiduca, Volumnus, Voleta, Paventina, Venilia, Volupia, Praestitia, Peragenor, Consus, Juventa, Fortuna, Barbata, Afferenda, Mutunus, Tutunus, Pertunda, Subigus, Prema, et alii quorum officia nominibus suis appellare vel minimus pudoris 0763D sensus prohibet (cap. 10, 11) .

Omnes porro Romanorum deos, ut simul et semel Tertullianus praecidat, ipsam petit illorum originem, quam Varro a Jove, Junone et Minerva orditur: sed quae a Saturno illorum parente repetenda est (cap. 12) . Non hic autem, multo minus ejus filii, deus unquam esse potuit, qui e Coelo seu Chrono et Terra genitus, patrem suum castrasse perhibetur. Nec dicendum haec allegorice de tempore terraeque foecunditate explicari. Clarissimi siquidem scriptores Cassius Severus, Cornelius Nepos, Tacitus, Diodorus, et alii disertissime asseverant Saturnum revera hominem fuisse, qui variis orbis terrae partibus peragratis, in Oenotria seu Italia exceptus, monti et urbi, ubi sedem 0764A fixerat, ac toti Italiae suum imposuit nomen. Quia vero ille tanquam ex inopinato appulerat, nec cogniti erant ejus parentes, de coelo lapsus ferebatur. Ne quid autem ethnici mutire auderent, hoc recepto ab illis Sibyllae testimonio confirmat.

Itaque cum nullus ambigendi locus detur, quin Saturnus homo fuerit, inde certo colligitur, quos ethnici ortos ex illo, ac postea mortuos sepultosque fatebantur, hos reipsa fuisse homines (cap. 13) . Atqui mortui homines non possunt esse dii, nisi vel a seipsis, vel ab aliis suam acceperint divinitatem. A se autem ipsis eam non habent. Non enim sivissent se primum fuisse homines, tot tantisque humanis infirmitatibus obnoxios. Neque etiam suprema divinitate ab alio aliquo donati sunt, nisi caeteris omnibus fictis diis potentiore, 0764B qui proinde solus verus Deus dici debet. Deinde nulla prorsus assignari causa potest, cur verus Deus alios fecerit deos. Non quidem ut sibi auxilio essent, vel ornamento. Deus enim omnipotens nullius ope vel ornatu indiget. Neque aliquos homines propter eorum merita deos fecit. Quid namque merebatur Saturnus, filiorum suorum devorator; aut Jupiter patris subductus furori, sororis adulter, qui ut alia stupra et adulteria securius faceret, bovis, imbris aurei, cygni, aliasque formas induisse perhibetur? Tam impii ergo et scelerati hujusmodi homines divinitatem nunquam meruerunt.

Neque ii etiam dii sunt, quos Dionysius Stoicus in nativos et factos distinguit (cap. 14) . Tertullianus siquidem vel unico Herculis exemplo, sed quod plane 0764C sufficit, insulsissimam hancce opinionem evertit. Non enim divinitate dignus erat Hercules, quia feras interemit; quandoquidem plures occiduntur a gladiatoribus, neque etiam quia terrarum percucurrit orbem; nam Asclepiades Cynicus, pluresque philosophi majori mendicitatis labore cunctas lustraverunt totius mundi partes. Numquid ergo deus est, quia ille se contulit ad inferos? Sed quibusnam eorum via patet? Pergamus, si placet. Nonne eximius ille Hercules constupravit foeminas? Nonne ob amissum puerum militiam deseruit Argonautarum? Nonne lascivae uxoris venenis circumventus, accenso rogo, necem sibi ipse conscivit! Quis ergo mentis suae compos homo hunc credat esse deum? Quo etiam pacto Aesculapius potuit deus renuntiari, qui, ut narrat argivus 0764D Socrates, patre incerto natus, ob medicinae peritiam fulmine Jovis, quemadmodum ejus mater, percussus fuit. Athenienses tamen illum matremque ejus, sicut Thesca, adorant.

Nec coelo ac divinitate magis digni Castores, Perseus, Erigone, exoletus Jovis, sive Ganymedes, sicuti nec canes, scorpiones et cancri, quos romani in astra transtulerunt. Quis vero sine risu illa audiet nomina deorum, quos Romani certis quibusdam urbium ac domorum locis praepositos arbitrabantur? Ab iis quippe vocantur Viduus, Caeculus, Orbana, Arguis, Lana, Ascensus, Levicola, Forculus, Cardea, Limentinus, aliique singulis quibusque vitae officiis praefecti. Sed hi solis pene Romanis cogniti, si dii 0765A fuissent, caeteris omnibus nihil opus erat (cap. 15) .

At ingrati plane sumus, inquiebant Romani, si divinitatis honores iis denegemus, qui vitae necessaria nobis invenerunt. Tribuendi igitur sunt, ait Tertullianus, hi honores Catoni, qui ficum viridem, et Pompeio qui cerasa Romam primi attulerunt. Sed nihil hac ratione futilius. Non enim fructuum inventor, sed auctor et creator verus Deus est. Et certe novae artes ab hominibus quotidie inveniuntur; nemo tamen harum inventores deos esse dixerit (cap. 16) .

Instabant Romani se sua in deos pietate ac religione meruisse totius mundi dominatum. Itane vero, inquit Tertullianus? Numquid turpis Sterculus Romani imperii fines propagavit? Numquid Jupiter antri Idaei, Cretae patriae suae, ac jucundissimi nutricis suae odoris oblitus, his praetulit capitolium? Numquid 0765B Juno Carthaginis, quam Samo olim praeposuerat, penitus immemor, voluit eam a Romanis subverti? Sed horum, aliorumque imbellium deorum nec ulla fuit adversus fata potestas, nec potuerunt suas urbes provinciasque adversus hostium suorum arma tueri.

Ad haec vero, Romanorum imperium antea fundatum fuit quam ulla deorum essent simulacra, cultus ac sacra, quae postmodum a Numa Pompilio introducta sunt. Bellis itaque accrevit illud imperium, atque idcirco pari sacerdotum ac civium caede, pari rerum sacrarum atque profanarum ruina, totque sacrilegiis, quot trophaeis ac triumphis. Denique quis nescit funditus eversa fuisse regna Assyriorum, Medorum, 0765C Persarum, Aegyptiorum, qui non minore pietate, quam Romani, deos suos colebant? Solus ergo Deus, unus et omnipotens, regna dispensat, minime vero Romanorum aut aliorum gentium dii, quos tam factitios esse constat, quam illorum, a quibus coluntur, falsas vanasque religiones (cap. 17) .