Articulus III. Variis rationum momentis ostenditur Tertullianum horum librorum esse auctorem, et nova Hoornbeeki id negantis opinio refellitur.

Testatum nobis Hieronymus fecit editos fuisse a Tertulliano praeter Apologeticum alios ad Gentes libros, de quibus ad Magnum haec scripsit in verba: Quid Tertulliano eruditius? quid accuratius? Apologeticus ejus, et contra Gentes libri cunctam saeculi obtinent 0765D disciplinam (Hieronym. epist. 83. ad Mag. pag. 656) . Quis autem non videat hos, de quibus agimus, designari libros, et ab Apologetico distingui? Quamvis enim in Agobardi codice, de quo infra dicendum, inscribantur Ad nationes, eumdem tamen atque Ad gentes titulum esse quis diffitebitur?

Huc accedit Augustinus, qui Tertulliani nostri opinionem refellendo, ejus nomine hosce libros, tametsi paulo obscurius, citavit: Non dico, inquit, quod facetius ait Tertullianus fortasse, quam verius: Si dii seliguntur ut bulbi, utique caeteri reprobi judicantur. (August. lib. VII. de Civit. cap. 1. pag. 162.) Scimus quidem nonnullis visum ibi citari illius Apologeticum. Sed persuasum alii ita habuerunt non alios ibi, quam 0766A ad Nationes libros citari; ut inde illorum textum corrigi voluerint. Et certe postea ostendemus Augustinum ibi ad hos potius respexisse auctoris nostri libros, quam ad Apologeticum.

Praeterea hi libri in vetusto Agobardi codice manuscripto non semel inscribuntur ipso Tertulliani nomine. Secunda enim illius in pagina haec legimus: Hic sunt Tertulliani libri: Ad nationes liber I. Item Ad nationes liber II. In primi etiam libri fine: Tertulliani Ad nationes liber I. explicit. Incipit liber secundus Ad nationes. Hujus porro codicis librarius in prima ejus pagina litteris majoribus scripsit: Liber oblatus ad altare Scĩ Stephani ex voto Agobardi Epĩ, id est, Episcopi. Atis, inquiunt, ipse est Agobardus lugdunensis archiepiscopus, qui Caroli Magni filiorumque ejus aetate, atque ineunte saeculo nono florebat. 0766B Tum itaque descriptus fuit ille codex ex alio proculdubio antiquiore, in quo, atque aliis haud dubie pluribus, hi libri praefixum similiter habebant Tertulliani nomen. Communis igitur non eo tantum Agobardi, sed superioribus etiam saeculis, opinio erat Tertullianum horumce ad Nationes librorum esse auctorem.

Quamvis autem tanti roboris ratio nobis deesset; horum tamen librorum argumentum, aetas, atque in primis styli scriptionisque genus, ac summa cum Apologetico affinitas, illos a Tertulliano profectos esse demonstrant. Ex ipsa siquidem a nobis jam exhibita eorum analysi evidentissime patet illorum scriptorem in hoc esse totum, ut palam omnibus faciat christianos contra legum omnium praescripta ab 0766C ethnicis iniquissime vexari, eorumque criminum falso accusari, quorum revera conscii erant ipsimet gentiles. Scripti sunt ergo hi libri, ipsa Tertulliani aetate, cum ethnici tam caeco, quam effrenato furore in christianos adhuc saeviebant. Denique nihil in eis sive de christianis, sive de gentibus dictum est, quod Tertulliani aetati non conveniat, ipsumque ejus tempus non indicet.

Singularis quoque horum librorum stylus, insolitum dictionum verborumque genus, plane ostendunt Tertullianum esse verum illorum parentem. Nam peculiaris ejus ac propria caeterisque dissimilis ejus elocutio in eis ubique passim emicat, ac cito citius a quolibet lectore deprehenditur. Ad haec vero, in illis saepius occurrunt non solum eadem atque in Apologetico 0766D propria insolitaque Tertulliani verba, sed integrae etiam eaedem periodi. Neque id longa inductione probari necesse est, quod facile obvium, atque ex postea dicendis manifestum omnibus fiet. Nonne autem tanta utrorumque librorum affinitas et connexio satis aperte demonstrat illos ab uno eodemque scriptore, nimirum Tertulliano, esse compositos?

Miramur itaque recentiorem quemdam, magni certe apud suos nominis virum, qui audacter pronuntiat sibi plane non videri Tertullianum horum librorum revera esse auctorem. Sed quibus, putas, rationum momentis? Non aliis pene quam iis ipsis, quibus ei potissimum vindicatur: Non videtur mihi, inquit, auctor esse Tertullianus, non ejus stylus et materia, 0767A quae fere eadem quae in Tertulliani Apologetico, inde potius hausta, et per aliquem forte Tertulliani aemulum, aut studiosum ad eum efformata (Hoornbeek. lib. I. de theolog. Patr. cap. 1, § 10. pag. 106) . Novum sane et mirum est illud argumentandi genus! Idem stylus, inquit doctus ille vir, et eadem est Apologetici et librorum ad Nationes materia; ergo hi libri non a Tertulliano, sed ab ejus aemulo aut studioso compositi sunt. Quid, si inde nos similiter concludamus Apologeticnm non ab illo, sed ab ejus aemulo aut studioso esse confectum? Numquid respondebit hunc librum Tertulliano ab aliis scriptoribus adjudicari? At nos etiam mox ostendimus ipsi quoque ab aliis adscribi illos ad Nationes libros.

Deinde vero eruditus ille vir nobiscum fatetur, 0767B quod negare non potest, eumdem esse horum librorum et Apologetici stylum. At, nec ille, nec alius unquam negabit Tertulliani stylum dicendique modum ita ipsi proprium et peculiarem esse, ut vix ac ne vix quidem ullus unquam potuerit illum imitari. Nonne ergo hinc, ut peritiores critici solent, longe potiori jure concludendum est eumdem Tertullianum horum trium librorum esse revera parentem?

Instat Hoornbeekius eamdem praeterea esse illorum materiam idemque argumentum. Sed quid inde? Numquid idem christianus auctor duos diversos de eodem argumento, ac potissimum in christianae religionis, ab ethnicis tanta iniquitate, quanta saevitia vexatae, defensionem libros conficere, aut scriptos retractando reficere, corrigere, augere, minuere non 0767C potuit? Nunquam certe is, qui haec nobis objectat, illud inficiabitur. Nam ipse, sicut alii omnes, palam confitetur Tertullianum libri ad Scapulam verum esse auctorem. Atqui in hoc libro idem atque in Apologetico, et duobus ad Nationes libris argumentum, videlicet christianorum iniquissime vexatorum caussa, sed quae brevius agitur. Ad haec vero libri ad Nationes, ad alios quam Apologeticus, et liber ad Scapulam directi sunt. Quid vero quod paulo post demonstrabimus alia plura in Apologetico, quam in libris ad Nationes, ac vice versa pertractari? Denique ostendemus Tertullianum validis rationibus ad hos libros post Apologeticum scribendos compulsum fuisse.

Urget tamen Hoornbeekius auctorem libri primi ad Nationes dixisse nondum elapsos a Christo nato 0767D annos ducentos: in libro autem de Monogamia circiter centum et sexaginta (Tertull. lib. de Monogam. cap. 3) . Sed levissimas rationes alia longe leviori confirmare frustra nititur. Nam etsi constaret nullum librariorum in numeris describendis subesse errorem, ac certum foret initium horum annorum ab ipso Christo duci; non inde tamen concludi potest libros ad Nationes Tertulliano esse abjudicandos. In ipso siquidem horum primo legimus: Aetati nostrae nondum anni CCL (Idem lib. I. ad Nation. cap. 7) . Ac non multo post: Ut supra edidimus aetatis nostrae nondum anni trecenti (Ibid. cap. 9) . Numquid ergo hunc librum non ab uno eodemque auctore editum esse dixeris? Quis 0768A sanae mentis homo ita unquam argumentatus est? Quis non videat ab eodem scriptore, chronographum non agente, dici revera potuisse nondum a Christo fluxisse 200 annos, et alibi annos circiter CLX elapsos esse? Sed nos sane pruderet, taederetque tam vanam singularemque opinionem refellere, nisi quidam postea huic, quem magnis laudibus extollunt, novo auctori subscripsisse viderentur.