Articulus V. Utrum hi duo ad Nationes libri ante vel post Tertulliani Apologeticum scripti fuerint.

0769C Qui duos ad Nationes libros post Apologeticum scriptos fuisse autumant, hi ratione triplici opinionem suam stabilire conantur. Primo enim Apologeticum anno circiter ducentesimo, atque initio commotae ab imperatore Severo adversus Christianos persecutionis, editum suspicantur; libros autem ad Nationes jam provecto Caracallae imperio, et postquam hic imperator Parthici Germanicique nomen accepisset. Verum jam ostendimus nutare penitus hujusce posterioris de Caracalla assertionis fundamentum.

Secunda illorum ratio est, Christianorum defensionem, quae totum et Apologetici et librorum ad Nationes complectitur argumentum, plenius in his quam in illo pertractari. Sed a nobis postea demonstrabitur quam vero parum similis sit haec conjectura.

0769D Tertiam rationem sumunt ex verbis et periodis, qui aliis occurrunt in libris, quos Tertullianus post suam ad Montanistas defectionem divulgavit. Quasi vero nec alia his quoque similia reperiantur in aliis ejus libris, ac praesertim Apologetico, ubi longe plura eadem atque in libris ad Nationes occurrere fatentur.

Quam infirma autem haec rationum momenta, tam valida nobis videntur alia, quae ex his ipsis ad Nationes libris erui possunt. In his siquidem non semel Tertullianus promittit multa se alibi explicaturum. Ne vero aliquid dubii et incerti proferri quidam causentur, ea non urgebimus, quae Tertullianus, postquam probavit Christianos ob suum duntaxat nomen vexari, continenter addidit: Sed dum haec ratio suo loco ostenditur, 0770A vos, quam insequimini ad expugnationem nominis, edite rationem (Tertull. lib. I. ad Nat. cap. 3) . Nihil enim ibi diserte pollicetur a se deinceps agendum, sed rem ipsam a se satis explicatam significasse nobis videtur.

At clarioribus profecto verbis spondet fore ut alibi longiorem instituat de futura corporum resurrectione, aeternisque hominum post mortem aut praemiis aut poenis disputationem. Hunc enim ille loquitur in modum: Viderimus de fide istorum, dum suo loco digeruntur, (Ibid. cap. 7) , id est, scriptis tradenda disponuntur et praeparantur. Ubinam vero hoc ille adversus ethnicorum ineptias digessit ac tradidit? Non in his quidem ad Nationes libris, sed sub finem Apologetici sui, quem potius quam alium 0770B librum designasse haud immerito dixeris (Idem, Apologet. cap. 48 et 49) .

Tum deinde, ubi alias ethnicorum, christianos omnis publicae cladis caussam esse clamitantium, calumnias refellit: Postmodum, ait, obtundentur expositione totius nostrae disciplinae (Idem, libr. I. ad Nation. cap. 10) . Die autem, obsecro, ubinam ille ad diluendas hasce gentilium criminationes hanc christianam doctrinam exposuit. Non in his certe ad Nationes libris, sed in pluribus Apologetici capitulis, uti vel ex sola patet, quam supra dedimus, hujus libri analysi (Idem, Apologet. cap. 17, 18 et seqq) .

Praeterea pollicetur se aliquando probaturum falsa esse de Deo non modo ethnicorum poetarum, sed divinandi etiam artem profitentium documenta: Delibanda 0770C enim, inquit ille, nunc est species ista, cujus suo loco ratio reddetur (Idem, lib. II. ad Nat., cap. 5) . Quo ergo in libro illam, qua gentilium ineptae accusationes redarguantur reddidit rationem? Nonne in Apologetico, ubi eam fuse explicatam legimus (Idem, Apologet., cap. 21 et 22) ?

Quid plura? Ubi ille rursus gentilium, qui infanticidii Christianos impudentissime postulabant, audaciam retundit, illos his compellat verbis; Vos si de memoria abierunt quae caede hominis, quaeque infanticidiis transegisse, recognoscetis suo ordine. Nunc enim differimus pleraque, ne eadem videamur ubique retractare (Lib. II, ad Nation., cap. 15) . Vides profecto ibi duo ab Auctore nostro diserte enuntiari. Primo quidem plenius a se ipso demonstrandum gentiles 0770D homicidii atque infanticidii esse reos. Atqui id ille nullibi fusius quam in Apologetico demonstrat. Secundo palam declarat multa se distulisse, alibi a se fusius enucleanda, ne eadem aliis in libris repeteret, ac retractaret. Sed ubi, quaeso, haec adversus gentiles uberius, quam in Apologetico disputavit?

Quis ergo, iis omnibus, quae retulimus, accurate expensis, non fatebitur Tertullianum, cum hos ad Nationes libros exarabat, nos ad suum misisse Apologeticum quem tum conficere meditabatur (Supr. cap. 3. art. 1) ? Prius igitur libri ad Nationes, quam Apologeticus ab illo editi sunt. At ex assignata a nobis hujus aetate satis aperte colligi potest illum, ad datam scribendi Apologetici fidem liberandam, non 0771A longum interposuisse temporis spatium, nec moram pati potuisse, quin Christianorum caussa, sicuti apud universas nationes, ita apud eorum praesides, judices ac magistratus perorata, illorum innocentiam omnibus patefaceret. Si ergo Apologeticus liber circa annum Christi 200, quemadmodum diximus, publicam in lucem emissus est, hi duo ad Nationes libri paulo ante divulgati fuerant (Ibid.) .