Articulus VII. De librorum ad Nationes titulo; cur a Tertulliano scripti, ac quibus directi fuerint; de unico illorum manuscripto codice, variis editionibus, ac quorumdam in eos notis et observationibus.

0772C

Observatum a nobis fuit hos libros in Agobardi codice inscribi ad Nationes (Supr. hoc cap. art. 3) ; ab Hieronymo autem librorum ad gentes nomine citari, sed utriusque tituli eamdem esse significationem. Quia tamen illi ad quos hi libri directi sunt ab ipso Tertulliano Nationes aut miserae aut miserandae nationes appellantur, hinc certe potior videtur praefixa in Agobardi codice inscriptio (Tertull. lib. I. ad Nat. cap. 1. et lib. II, cap. 1) .

Quidam autem ex hac epigraphe colligi posse autumant hos libros ad ethnicorum populum plebemque directos, Apologeticum vero ad ipsorum magistratus, 0772D judices ac principes. At de hoc quidem Apologetico certa res, et extra controversiam posita est. Quid tamen vetat quominus duo ad Nationes libri omnibus omnino ethnicis, cum populis, tum judicibus et praesidibus, scripti fuerint? Nonne in eis Tertullianus non solum in plebem gentilium invehitur, sed etiam in judices, qui contra praescriptam aequitatis legumque cunctarum formam Christianos indefensos et inauditos condemnabant? Nonne ergo dici potest Tertullianum, cum hanc ethnicorum injustitiam summamque crudelitatem cerneret, hos primum ad Nationes, id est, quoscumque gentiles direxisse libros, ut eos ad saniorem, si fieri posset, revocaret mentem. Sed quia nihil aut parum certe profecerat, tum ad 0773A judices nominatim praesidesque suum misisse Apologeticum, quo illos compelleret ad examinandam Christianorum caussam, ne ea inaudita condemnarent innocentes. Quanti vero hae rationes momenti sint, expendant aequi rerum aestimatores, ac pronuntient.

Quam multi ac frequentes libri Apologetici, tam rari sunt horum ad Nationes librorum codices manuscripti (Supr. cap. 2. art. 1) . Unicus enim nobis superest, quem Agobardus, uti aiunt et a nobis jam annotatum est, archiepiscopus ludgunensis ad sancti Stephani altare obtulerat. Verum codex ille in marginibus plerisque ita situ, squalore, aut aqua pluvia corruptus est, ut extremae linearum litterae legi amplius nequeant. Saepius itaque depravatis locis, nisi emendatior codex reperiatur, medica manus afferri 0773B non potest, nec auctoris sensus plane percipi.

In veteri autem illo codice totum opus uno tenore, et absque ulla capitum divisione exaratum est. Sed Jacobus Gothofredus illud in varia capita distinxit, adjecitque capitum argumenta ac summaria. At Rigaltius, his omissis, retinuit solam capitum partitionem, in margine suis duntaxat numeris indicatam. Cuilibet itaque integrum est hanc, si ita judicaverit, distinctionem capitum, horumque immutare argumenta.

Omnium vero primus idem Gothofredus hos libros anno 1625, tales separatim typis excudi curavit, quales in memorato Agobardi codice descripti sunt. Postea Rigaltius illos cum aliis Tertulliani operibus divulgavit, quos septuagies octies se correxisse asseverat. 0773C Sed gratum profecto nobis fecisset, si dignatus fuisset dicere unde has omnes correctiones acceperit. Etenim illas non delibavit ex unico Agobardi codice, quem, optima fide a Gothofredo typis excusum, Rigaltius nunquam legisse videtur. Nam ut plura taceamus, inter haec verba, suo amatori apud vos, ille vacuum sicuti Gothofredus spatium reliquit tanquam aliquid deesset (Tertull. lib. II. ad Nat., cap. 10) . At in manuscripto codice nihil deest, et omnia sana atque integra sunt. Non hunc igitur codicem perlustravit, sed solam ejusdem Gothofredi editionem. Ex hujus itaque conjecturis, quas in notis suis consulto adjecerat, has Rigaltius, quas vocat, hausit emendationes, easque et alias plures a se, vel bene, vel saepius male excogitatas, in textum horumce librorum, 0773D perinde ac si sui essent, audacter intrusit. Longius sane foret illas omnes hic exhibere, quas unus ex nostris cum nova operum Tertulliani editione repraesentare serio meditatur. Plures tamen, quae majoris momenti sunt, opportuniori loco infra notabimus. De postrema tandem horum librorum editione, a Priorio adornata, nihil nobis amplius dicendum suppetit; quando quidem ille Rigaltianam κατὰ πόδας secutus est.

At his porro, quos illorum ad Nationes librorum editionibus praefectos memoravimus, scriptae sunt in illos notae et observationes. Gothofredus autem plures quam alii edidit, quibus menda librarii et Tertulliani verba, tametsi quandoque non adeo obscura, explanare, aut similibus ipsius et aliorum dictis confirmare 0774A nititur. Pauciores vero a Rigaltio more modoque suo, de quo satis supra diximus, scriptae sunt, quas Priorius curavit typis recudi, eisque unam ex Pamelio, et alias proprio ingenio adjecit. Quanti autem sint momenti, eruditi viri non semel pronuntiarunt.