Articulus Primus. Quomodo Tertullianus ostendat Christianam religionem, Tiberio imperante, in mundum introductam, sacris fulciri Judaeorum Scripturis, ac Christianos, etsi ab iisdem Judaeis nomine, quorumdam ciborum usu, festis diebus et circumcisione discrepent, in eorum tamen, ex patrio solo ob sua scelera pulsorum, locum fuisse revera subrogatos.

0782A Non aliud Tertulliani in iis, de quibus agimus, libris propositum fuit, nisi ut, caussam Christianorum agendo, demonstraret veram esse illorum, falsam vero gentilium religionem, hosque omnium reipsa reos esse criminum, quorum eosdem Christianos falso accusabant. Sed quia haec ab illo non satis distincte et distribute tractantur, ac plura et difficilia occurrunt, ea pro virili nostra parte in meliorem ordinem redacta, solito more nostro examinare et explicare connitemur.

Fatetur Tertullianus non vetustam admodum esse Christianam religionem; utpote quae a Christo Domino sit fundata, regnante Tiberio Caesare, ante cujus tempus nunquam auditum fuerat Christianorum nomen. Census enim, inquit ille, hoc est origo et initium, istius disciplinae, ut jam edidimus, a Tiberio est (Tertullian. 0782B Apologet. cap. 7) . Prius vero dixerat: Tiberius, cujus tempore nomen Christianum in saeculum introivit (Ibid. cap. 5) . Ubi autem et quando illud primo introductum fuerit si quis scire aveat, ex Apostolorum Actibus discet Paulum et Barnabam in Antiochena Ecclesia docuisse turbam multam: Ita ut cognominarentur primum Antiochiae discipuli christiani (Act. cap. XI. 25) . Quamobrem Tertullianus noster alio in libro: Aetatis, inquit, nostrae nondum anni ducenti et quinquaginta, ac postea: Aetati nostrae nondum anni trecenti (Tertull. lib. ad Nat. cap. 5. et cap. 9) . Quin etiam in Apologetico: Hesterni, ait, sumus, id est, non a longo tempore, sed tanquam hesterna, si cum aliis comparemur, die nati. Ibi autem monitos nos esse voluit non magno sine miraculo 0782C factum, ut Christiani, tametsi ab annis tam paucis exorti, omnia orbis terrarum, exceptis solis ethnicorum templis, loca impleverint (Idem, Apolog. cap. 37) .

At quanquam Christiana religio, fatentibus etiam ejus sectatoribus, adeo, sicut ait Tertullianus, novella fuerit, ut Tiberiani temporis ita ille loquitur (Ibid. cap. 21) , hoc est, Tiberio Caesare, sicut mox diximus, imperante in hunc mundum introducta sit; certum tamen est ipsam antiquissimis, ut ille adhuc ait, Judaeorum instrumentis, id est, sacris Veteris Testamenti scripturis esse suffultam. Non iis autem tantum subnixa est, sed illae etiam non minus ad Christianos nunc pertinent, quam olim ad Judaeos. Paulo enim superius Auctor noster scripserat: Unius prophetae 0782D scrinium, id est Moysis libri, aliorum omnium libros pluribus saeculis vincit, in quo videtur thesaurus collocatus totius Judaici sacramenti, et inde etiam nostri (Ibid. cap. 19) ; in nostris vero codicibus manuscriptis, et inde jam et nostri. Quibus sane verbis Tertullianus significat in hoc et aliis Veteris Testamenti libris divinum nostri, sicut olim Judaeorum, sacramenti thesaurum revera collocari.

Contra tamen objiciebant ethnici hanc futilem esse et absurdam praesumptionem, jactationemque Christianorum, qui sub umbraculo insignissimae religionis (Idem, cap. 21) se volebant abscondere, atque impium, quem homini crucifixo exhibebant, cultum tutari. Nam magna, inquiebant, illos inter et Judaeos 0783A erat, non solum nomine, sed ipsis etiam rebus discrepantia. Primo enim, sicut nemo nesciebat quanta fuerit Judaeorum antiquitas, ita nullus plane ignorabat Christum esse hominem, quem ipsimet Judaei non a longo, uti mox animadvertimus, tempore judicaverunt, ac crucis affecerunt supplicio. Deinde illi inter se dissidebant victus exceptionibus, hoc est quibusdam ciborum generibus, quibus hi abstinebant, illi vero utebantur. Tertio, secum discrepabant solemnitatibus dierum, quae apud utrosque erant prorsus diversae. Denique differebant ipso signaculo, sive, ut ait Minutius Felix, notaculo corporis, quod ab Apostolo, signum circumcisionis, et signaculum justitiae fidei in praeputio vocatur (Minut. Felix, pag. 376. Paul. Epist. ad Rom. IV. cap. 4) . Atqui haec omnia 0783B Christianis et Judaeis debebant esse communia, si eidem Deo manciparentur.

At nova non fuit haec non modo gentilium, sed etiam Judaeorum adversus Christianos argumentatio. Nam Justinus martyr in sua ad Graecos cohortatione illam gentilium nomine sic urget: Εἰ δὲ τὶς φάσκοι τῶν προχείρως ἀντιλέγειν εἰθισμένων, μὴ ἡμῖν τὰς βίβλους ταύτας, ἄλλα Ἰουδαίοις προσήκειν, διὰ τὸ ἔτι νῦν ἐν ταῖς συναγωγαῖς αὐτῶν σώζεσθαι, καὶ ματὴν ἡμᾶς ἐκ τούτων φάσκειν τὴν θεοσέβειαν μεμαθηκέναι λέγοι (Justin. martyr. Cohort. ad Graec. pag. 14) : At si quis eorum, qui temere contradicere consueverunt, nobis objiciat non nostros hos esse, sed Judaeorum libros, et per vanitatem nos jactare religionem ex eis hausisse dicat. Alio autem in libro Judaeum, eodem quo Tertullianus modo, Christianis 0783C haec objectantem sic inducit: Ἐκεῖνο δὲ ἀποροῦμεν μάλιστα, εἰ ὑμεῖς εὐσεβεῖν λέγοντες, καὶ τῶν ἄλλων ὀιόμενοι διαφέρειν, κατ᾽ οὐδὲν αὐτῶν ἀπολείπεσθε, οὐδὲ διαλλάσσετε ἀπὸ τῶν ἐθνῶν τὸν ὑμέτερον βίον, ἐν τῷ μήτε τὰς ἑορτὰς, μήτε τὰ σάββατα τηρεῖν, μήτε τὴν περιτομὴν ἔχειν, καὶ ἔτι ἐπ᾽ ἄνθρωπον σταυρωθέντα τὰς ἐλπίδας ποιούμενοι. (Idem Dialog. cum Tryph. pag. 227) . Illud certe quidem ambigendo maxime miramur vos, qui veram jactatis religionem, et aliis hominibus praestare vultis, cum nihil ab eis varietis, et vita degenda nihil a gentibus differatis; utpote qui neque festos dies, neque sabbata servetis, neque circumcisionem habeatis, atque insuper in homine crucifixo spem collocetis.

Respondet itaque Tertullianus maximam olim Judaeorum fuisse apud Deum gratiam, ob insignem justitiam 0783D et fidem originalium auctorum (Tertullian. Apologet. cap. 21.) , id est, primorum patriarcharum, ex quibus originem suam ducebant. Quamobrem tunc felices, et generis, ut ille ait, magnitudine, et regni sublimitate floruerunt. At eorum posteri, fiducia, ita ipse prosequitur, patrum inflati, deviantes a disciplina in profanum modum, spreverunt Dei monita, ac conculcatis ejus legibus, in quaelibet ruerunt vitiorum genera. Sed quem Deum optimum contempsere, hunc severum judicem experti sunt. Quod quidem evidentissime probat exitus hodiernus ipsorum, quo dispersi, ait Auctor noster, palabundi, et coeli et soli sui extorres, vagantur per orbem sine homine, sine Deo rege (Ibid.) . Totum autem hunc magistri 0784A sui locum Cyprianus decerpsit, ac quaedam etiam ipsamet ejus verba huncce in modum mutuatus est: Judaeis primum erat apud Deum gratia. Sic olim justi erant, sic majores eorum religionibus obediebant. Inde illis et regni sublimitas floruit, et generis magnitudo provenit. Sed illi negligentes, indisciplinati, et superbi postmodum facti, et fiducia patrum inflati, dum divina praecepta contemnunt, datam sibi gratiam perdiderunt. Quam vero fuerit illis profana vita, quae contracta sit violatoe religionis offensa, ipsi quoque testantur, qui etsi voce tacent, exitu confitentur. Dispersi et palabundi vagantur, soli et coeli sui profugi, per hospitia aliena jactantur (Cyprian. de idolor. vanit. pag. 15) . Sed haec jam retulimus in dissertatione nostra de libro Minutii Felicis, qui inde Caecilii pervicaciam retundit 0784B (Dissertat. in Minut. cap. 6. art. 3) .

At non solum huc et illuc per totum terrarum orbem Judaei errant ac vagantur; sed nec ipsis quoque, pergit Tertullianus, advenarum jure terram patriam saltem vestigio salutare conceditur (Tertullian. loc. cit.) . Ubi vero contra eosdem Judaeos nominatim alio in libro disputat, palam adhuc asserit illud non modo eis non permissum, sed etiam vetitum, quemadmodum a sacro propheta, videlicet Isaia, praenuntiatum longe antea fuerat. Audi, quaeso, ejus verba: Animadvertimus nunc neminem de genere Israel in civitate Bethlehem remansisse, et exinde quod interdictum est, ne in confinio ipsius regionis demoretur quisquam Judaeorum, vel hoc quoque esset adimpletum per Prophetam: «Terra vestra deserta, civitates vestrae igni exustae,» id est, quod 0784C belli tempore eis evenerit (Isaiae, cap. I. 7) ; « regionem vestram in conspectu vestro exteri comedent, et deserta, et subversa erit a populis alienis.» Et alio loco sic per Prophetam dicitur: «Regem cum claritate videbitis,» id est, Christum facientem virtutes in gloria Dei Patris, «et oculi vestri videbunt terram de longinquo » (Ibid. cap. XXXIII. 17) . Quod vobis pro meritis vestris post expugnationem Jerusalem prohibitis ingredi in terram vestram, de longinquo eam oculis tantum videre permissum est (Idem, lib. adv. Judae, cap. 13) . Prior quoque ille Isaiae locus à Cypriano eamdem ob caussam citatur (Cypr. lib. I. adv. Judae. § 6. pag. 22) .

Ea porro praedictio, ac subsecutum patriae ingressu interdictum ab auctore Eusebiani Chronici hisce verbis confirmatur: Bellum Judaicum, quod in 0784D Palaestina gerebatur, finem accepit, rebus Judaeorum penitus oppressis: ex quo tempore etiam introeundi eis Jerosolyma licentia ablata, primum Dei nutu, sicut Prophetae vaticinati sunt, deinde Romanis interdictionibus (Euseb. Chron. ad ann. Christ. 135) .

Antea vero Justinus martyr citat eamdem atque Tertullianus, priorem Isaiae de ejiciendis ex patria sua Judaeis vaticinationem (Justin. Cohort. ad gent. pag. 14.) , alteraque adhuc in medium allata, continenter adjecit: Ὀτὶ δὲ φυλάσσεται ὑφ᾽ ὑμῶν, ὅπως μηδεὶς ἐν αὐτῇ γενήται, καὶ θάνατος κατὰ τοῦ καταλαμβανομένους Ἰουδαίου εἰσίοντος ὥρισται. Cavere autem et servare vos, ne quis ibi sit, et poenam capitalem constitutam esse adversus Judaeum eo ingredientem 0785A probe scitis (Justin. Apolog. 1. pro christian. pag. 84) . Hieronymus vero: Post extremam vastitatem etiam leges publicae pependerunt, et prohibiti sunt Judaei terram, de qua ejecti fuerant, ingredi (Hieronym. in cap. VI. Isai. v. 11. p. 65.) . Et rursus alibi: Nullus Judaeorum terram quondam et urbem sanctam ingredi lege permittitur (Idem, in cap. XVIII. Ezechiel. v. 16. p. 617) .

Quo autem tempore, et a quo Imperatore lata sit ea lex, si roges, ex Eusebio discere poteris, qui narrat anno 12 Adriani imperatoris, post eversam urbem Berthera, non procul Hierosolymis dissitam: Τὸ πᾶν ἔθνος ἐξ ἐκείνου καὶ τῆς περὶ τὰ Ἱεροσόλυμα γῆς πάμπαν ἐπιβαίνειν εἴργεται· νόμου δόγματι καὶ διατάξεσιν Ἀδριανοῦ, ὡς ἂν μὴ δ᾽ ἐξ ἁπόπτου θεωροῖεν τὸ πατρῶον 0785B ἔδαφος ἐγκελευσαμένου, Ἀρίστων ὁ Πελλαῖος ἱστορεῖ. Judaeorum universa gens in regionem circum Hierosolyma sitam pedem inferre prohibita est; adeo ut ne prospicere quidem e longinquo patrium solum ipsis liceret, ut scribit Aristo Pellaeus (Euseb. l. IV. Histor. Eccles. cap. 6. pag. 118) . Verum Hilarii aetate nonnihil de hujusce legis severitate relaxatum est, quemadmodum his totidem verbis significat: Quin etiam nunc ingressu civitatis ejusdem edicto romani Regis inhibentur. Et cum deserta sanctorum sancta, et prophetias silere, et placationum hostias deesse, et dignitatem omnem deformatam ministerii levitici recordantur, conversi nunc, et fame verbi Dei et cibi salutaris affecti, ad solatium praesentium miseriarum circumire sunt soliti civitatem (Hilar. Tract. in psalm. LVIII. § 7. p. 130) . 0785C Verum infelix ille populus hoc qualicumque miseriarum suarum solatio non gratis frui poterat, sed pretio redimere cogebatur. Audias velim testem hujusce rei locupletissimum Hieronymum: Usque ad praesentem diem perfidi coloni . . . . . . . prohibentur ingredi Jerusalem: et ut ruinam suae eis flere liceat civitatis, pretio redimunt; ut qui quondam emerant sanguinem Christi, emant lacrymas suas . . . . . . adhuc fletus in genis, et livida brachia, et sparsi crines, et miles mercedem postulat, ut illis flere plus liceat (Hieronym. in cap. I. Soph. V. 15. pag. 1655) .

Atqui non haec tantum sacris, sicut dictum est, prophetarum vocibus praedicta fuerant: sed eaedem, ait Tertullianus, semper omnes ingerebant fore, uti sub extimis curriculis saeculi ex omni jam gente, et populo, 0785D et loco custodes sibi allegeret Deus multo fideliores, in quos gratiam transferret pleniorem quidem ob disciplinae auctoris capacitatem (Tertullian. Apologet. cap. 21) . In nostris codicibus manuscriptis legimus eadem pro eaedem, et auctioris pro auctoris, nec omnino male. Cyprianus vero haec sicuti superiora, paulo ante a nobis memorata, pari modo delibavit: Deus ante praedixerat fore ut, vergente saeculo, et mundi fine jam proximo ex, omni gente et populo et loco cultores sibi allegeret multo fideliores, et melioris obsequii, qui indulgentiam de divinis muneribus haurirent, quam acceptam Judaei, contemptis religionibus, perdidissent (Cyprian. lib. de idolor. vanit. pag. 15) . At neuter ibi indicat quae illa fuerint 0786A sacrorum vatum oracula; sed Tertullianus quaedam alio in libro citavit, et plura Cyprianus, atque etiam postea Lactantius, ut suo loco a nobis demonstratum est (Idem, lib. adv Judae, cap. 12. Cyprian. lib. I. adv. Jud. § 11. pag. 23. Dissertat. in Lactant. cap. 10. art. 1) .

Christianis itaque tanquam in Judaeorum olea, ut adhuc loquitur Tertullianus, ex oleastro insitis, atque in eorum locum suffectis, communis illis factus est cum iisdem Judaeis sacrarum Veteris Testamenti Scripturarum thesaurus (Tertull. lib. de Testim. anim. cap. 5) . Prius autem sanctus martyr Justinus asseveranter affirmaverat doctrinam in sacris Veteris Testamenti Scripturis traditam pertinere ad Christianos, ad quos non sine divina providentia ab 0786B ipsismet Judaeis transmissae sunt (Justin. cohort. ad gent. pag. 14) .

Quamvis autem Judaeis et Christianis communes hi libri facti sint, non inde tamen sequitur ab istis recipi debuisse omnes in hisce libris praescriptos ritus. Nam plures jure merito Christus abrogavit, quemadmodum sabbata, dies festos, circumcisionem, et hujuscemodi, quae carnalibus Judaeis praescripta fuerunt. Nam haec omnia umbrae erant et figurae, ac in signum data, quae, uti luculenter Tertullianus alio in libro demonstrat, veritatis, id est, Christi adventu debebant evanescere et antiquari (Tertull. lib. adv. Judae. cap. 3 et 4) .

Christiana itaque religio, etsi regnante Tiberio imperatore, in mundum a Christo introducta, in Judaicae 0786C tamen locum substituta, divinas illius Scripturas haereditario quasi jure accepit, et illis, sicuti diximus, fulta et subnixa est. Sed id clarius adhuc patebit, postquam more nostro expenderimus, quid de iisdem sacris Judaeorum, seu Veteris Testamenti Scripturis, a Tertulliano nostro statuatur.