Articulus II. Quando et quomodo sacrarum Scripturarum libri, hebraice primum conscripti, in linguam graecam a Septuaginta duobus interpretibus conversi; an in diversis cellulis; ubi de Aristea, Ptolemaeo Philadelpho, Pisistrato, horumque et Attalicorum Regum bibliothecis, ac de Demetrio Phalereo grammaticorum probatissimo.

Observat Tertullianus Deum a primordio misisse 0786D viros, justitia et innocentia conspicuos, qui illum unicum esse et agnoverunt, et praedicaverunt (Tertullian. Apologet. cap. 18) . Hi autem docebant ab hoc unico Deo creata omnia, de humo hominem formatum, dispositas temporum vices, edita divinae majestatis suae signa, conditas morum vitaeque recte agendae leges, ac producto aevo omnes homines ad vitam rursum excitandos, et judicandos, ut pro meritis aeterna aut poena aut felicitate afficiantur. At ibi in Tertulliani textu haec legimus verba: Quas demerendo sibi disciplinas determinaverit, quae ignoratis aut deseritis; quae quidem Heraldo adeo obscura corruptaque visa sunt, ut nihil de his pronuntiare audeat. Sed non tanta fuit timiditas Rigaltii, 0787A qui contra apertam omnium manuscriptorum editorumque codicum fidem particulam qui pro quas, ac deinde quas pro quae scribi nulla tamen reddita ratione voluit. Lubenter tamen fatebimur non omnino infelicem videri hanc conjecturam, sed id ei deesse, quod nullius plane codicis auctoritate firmetur. At Heraldus, audacior postea factus, in verbi producto locum suspicatur substituendum prodacto, id est, consumpto et peracto. Suam vero emendationem probare conatur aliis Tertulliani locis, ubi eadem significatione prodactum legitur. Sed poterat insuper quintum Tertulliani nostri contra Marcionem librum citare, ubi codem verbo similiter usus est. Verum quid facias contra codicum omnium reclamationem, et ubi auctor barbara et impropria verba adhibet? 0787B Quicunque autem fuerit ejus loquendi modus, eo aperte significat mundi finem et exitum (Idem, lib. V. advers. Marcion. cap. 6) .

At appellati ab eo insignes pietate et justitia viri non solum praedicatores, sicut ille ait, fuerunt, sed etiam prophetae de officio praefandi, sive futura annuntiandi, vocantur (Tertullian. Apologet., cap. 18) . Praeterea virtutes, sive miracula, ad fidem divinitatis stabiliendam ediderunt. Denique Spiritu divino inundati, ipsa adhuc illius verba sunt, hoc est ita pleni erant, ut extra ipsos efflueret et effunderetur.

Quae autem ab eis mirabilia, et supra naturae ordinem facta, ac divino afflante Spiritu, praedicta sunt, haec omnia in thesauris inquit rursum Tertullianus, litterarum manent (Ibid.) ; sed quarumnam, obsecro 0787C te, litterarum? Non aliarum procul dubio, quam hebraicarum. Nam ipse ibidem narrat Ptolemaeum Philadelphum a Judaeis, qui olim Hebraei erant, accepisse earum libros, proprias ac vernaculas litteras (Ibid.) , sive hebraea lingua conscriptas, quia, ut ille adhuc loquitur, ad ipsos semper prophetae peroraverant (Ibid.) . Moysis itaque aliorumque sacrorum vatum libri hebraico sermone scripti remanserant apud Hebraeos et Judaeos, qui eos summa certe cura integros atque incorruptos conservaverunt.

Sed ne tantus thesaurus apud eos solos semper lateret, celeberrima duorum supra septuaginta seniorum interpretatione cum Graecis primum, ac deinde 0787D cum aliis gentibus communicatus est. Quapropter Tertullianus: Nec istae, inquit, sacrae litterae nunc latent (Ibid.) . Atque ita quidem in Rigaltii editione. At in antiquioribus editis, et in nostris manuscriptis codicibus adverbium nunc abest. Nec jure quidem prorsus immerito. Tertullianus siquidem significat illas non a suo duntaxat, sed ab ipso Graecorum, uti diximus, interpretum tempore non latuisse amplius.

Quando autem et quomodo haec graeca sacrorum librorum interpretatio ab iis adornata fuerit, hunc ille explicat in modum; Cum Ptolemaeus, cognomento Philadelphus, bibliothecam suam omni quorumcunque librorum supellectile locupletare vellet, 0788A ab Judaeis, suggerente Demetrio Phalereo, poposcit et impetravit sacros illorum codices, hebraice exaratos, et viros septuaginta duos, qui illos in graecam linguam transtulerunt. Tum ibidem adjecit Auctor noster: Quos Menedemus quoque philosophus Providentiae vindex (male in uno codice Vaticano, provinciae judex) de sententiae communione suspexit (Ibid.) . Sed quid his ultimis verbis, de sententiae communione suspexit significetur, non minima est inter eruditos aetatis nostrae scriptores dissensio. Quidam enimvero opinantur iis significari communem fuisse Menedemi de divina providentia omnia gubernante sententiam. Verum Tertullianus, inquiunt alii, de hac Dei providentia ibi non disputat, sed de graeca tantummodo sacrarum Scripturarum interpretatione. 0788B Quorsum ergo hanc de illa Dei providentia mentionem interjecisset? Quamobrem hi arbitrantur hunc esse Tertulliani sensum: Menedemus absolutam sacrae Scripturae graecam interpretationem examinavit, suspexitque illam communi interpretum consensione eodem plane modo factam. Vindex itaque et testis fuit divinae providentiae, cujus mirabili plane ductu hebraicum Scripturae textum eodem prorsus modo ab iisdem interpretibus graece redditum palam testificatus est.

At hoc, inquies, ita fieri nequivit, nisi interpretes, separatim et in diversis cellulis positi, hunc hebraicum textum in graecum singuli verterint. Atqui falsa est illa de diversis illis cellulis opinio. Sed quid inde, si Tertullianus praevios secutus sit scriptores, 0788C qui post Justinum martyrem, ut alibi ostendimus, hanc de illis interpretum cellulis opinionem constanter propugnaverunt (Tom. 1. Apparat. lib. II. dissert. 2. cap. 7. § 5. pag. 390 et seqq.) ? Nonne enim hanc ob causam Menedemus ab illo appellatur Providentiae vindex; quia hos interpretes de sententiae communione suspexit, utpote qui, ab invicem sejuncti, sacras Scripturas uno eodemque modo graece verte rant.

Verum nonne divina, arguet aliquis, providentia hoc satis resplendet, quod interpretes illi simul quidem, sed eodem modo eas in linguam graecam transtulerint? Quis nescit quantum intellectu sint difficiles, ac mirum profecto videri, quod illas graece vertendo una eademque fuerit tot interpretum sententia? 0788D Sed quis etiam diffitebitur longe mirabilius divinam providentiam reluxisse, si hi a se invicem separati interpretationem suam composuerint?

Instabis hasce sejunctas interpretum cellulas non obscuris tantum verbis denotari, sed testem quoque citari Aristeam, qui nullum de illis habuit sermonem. Sed responderi poterit Tertulliani verba satis clara fuisse aetatis suae hominibus, unumque vadem ab eo datum; quia tunc communis, et quasi minime dubia erat haec de distinctis illorum interpretum cellulis opinio. Quis etiam inficiabitur plura ab illo narrari, quam in Aristeae narratione continentur? Utrum autem haec vera fuerit Tertulliani sententia, te pronuntiantem libenter audiemus. De Aristeae porro 0789A historia diversisque eruditorum de illa opinionibus, ac de Menedemo alibi disputavimus (Idem, lib. I. dissert. 2, cap. 1, pag. 223 ac seqq. et lib. III. dissert. 2, cap. 3, art. 5, pag. 922) .

Philadelphus porro, qui graecam sacrae Scripturae interpretationem procuravit, a Tertulliano appellatur non solum eruditissimus, sed omnis etiam litteraturae sagacissimus, ubi certe subauditur substantivum nomen, quod huic adjectivo sagacissimus respondeat (Tertullian. Apologet. cap. 18) . At non aliud esse videtur, quam indagator, vel explorator. Sagacitas enim ad inveniendum aut explorandum dicitur. Ea porro Philadelphi sagacitas erat omnis litteraturae, id est librorum omnium quacunque de materia scriptorum, diligentissima ubique inquisitio. Summo 0789B autem illos conservandi studio bibliothecam, ait auctor noster, et simili modo Eusebius in Chronico, ex omni genere litteraturae comparaverat (Chron. Euseb. ad ann. 1734) . Quanto autem librorum numero instructa fuerit in sequenti articulo ostendemus. Si quis vero postulet quis sit Pisistratus, cujus hac in re studium aemulatus Philadelphus a Tertulliano asseritur, illud discere poterit ex his A. Gellii verbis: Libros Athenis disciplinarum liberalium publice ad legendos posuisse dicitur Pisistratus tyrannus. Verum de Pisistrati tyrannide, quam ter, ut narrat Herodotus, recuperavit, frequens apud varios Scriptores, Laertium, Pausaniam, Thucydidem, Aelianum, Valerium Maximum, et alios mentio. Nos vero de hac Pisistrati tyrannide in superiore Apparatus nostri tomo egimus. Scriptum praeterea a citato Pausania legimus dissipata olim 0789C fuisse Homeri carmina, atque ex illis a Pisistrato, ut ait Aelianus, collectis confectam Iliadem et Odysseam. Sed praestat Ciceronem audire: Quis doctior, inquit, iisdem temporibus aut cujus eloquentia litteris instructior, quam Pisistrati? Qui primus Homeri libros, confusos antea, sic disposuisse dicitur ut nunc habemus. Non fuit ille quidem civibus suis utilis, sed ita eloquentia floruit, ut litteris doctrinaque praestaret (Gell., lib. VI, Noct. Atti. cap. 17, p. 393; Herodot. lib. II, § 59 et seqq.; Laert. in Vita Solon. § 53 et seqq. 65 et seqq.; Pausan. lib. I, pag. 3 et 21; Thucyd. lib. VIII. Hist. p. 446; Aelian. var. Histor. lib. VIII, c. 13; Val. Max. lib. I, § 2. lib. VIII. c. 9; Exter. § 2; tom. I. Apparat. pag. 1176; Pausan. lib. 0789D VII, p. 235; Aelian. var. Histor. lib. XIII. cap. 14; Cicer. lib. III. de Orat. p. 194, lin. 37) .

Certo tamen Tertullianus pronuntiare non audet utrum Philadelphus hujus in instruenda ditissima bibliotheca studium revera aemulatus fuerit: sed dixit tantum: opinor, id est ut ipsi verisimilius videbatur. Vitruvio autem, qui Augusti Caesaris aetate floruit, si credas, Prolemaeus Philadelphus hocce studio imitatus est reges Attalicos. Audias velim illius verba: Reges Attalici magnis philologiae dulcedinibus inducti, cum egregiam bibliothecam Pergami ad communem delectationem instruxissent, tunc item Ptolemaeus infinito zelo cupiditatisque incitatus studio, non minoribus industriis ad eumdem modum contenderat Alexandriae 0790A comparare (Vitruv. prooem. lib. VII) . Sed in hoc ille erroris ab aliis arguitur. Nam Alexandrini, inquiunt, reges Attalicis antiquiores erant. At nihil inde concludi potest adversus Tertulliani nostri conjecturam. Pisistratus enim et alii plures, ab Athenaeo et Epiphanio laudati, bibliothecas instruxerant, quos Philadelphus potuit imitari (Athen. lib. I. Deipnos. pag. 3. Epiphan. de Pond. et mensur. pag. 166) .

Caeterum, quamvis certa esset Tertulliani opinio, a Scaligero tamen eo vapulat, quod non alio Demetrium Phalereum titulo exornaverit, quam Grammaticorum probatissimi. Enimvero, parum, inquit, notae Tertulliano Demetrii dotes fuerunt (Scalig. not. in Chron. Euseb. ad ann. 1724. pag. 133) . Cur igitur? Numquid quibusdam Demetrii dotibus memoratis, 0790B alias negavit? Quis etiam juranti Scaligero fidem habiturus est? Nonne Suetonius nos alicubi admonuit grammaticis datum initio nomen litteratorum, quia aliquid acute scienterque poterant dicere aut probare (Sueton. de illust. grammat. § 4. pag. 821) ? At hoc potissimum nomine Tertullianus Demetrium laudavit, quoniam de bibliothecae praefectura ipsi a Philadelpho commissa disserebat. Cui autem melius demandari potuit, quam grammaticorum probatissimo, id est, viro varia eruditione praedito, qui libros omnes, eorumque pretium apprime noverat?