Articulus III. Ostenditur Tertullianum revera credidisse Deum esse spiritum, nihilque habere corporei, et contraria argumenta solvuntur.

Quae de tot tantisque Dei perfectionibus et attributis hactenus exposita sunt, haec manifeste demonstrant illas esse summas, ac Deum a se ipso solo, et 0812A a nullo alio, habere quidquid ipse est. Atqui si nihil ei ex alio accidat, et perfectiones ejus sint infinitae, nec ab ullo unquam circumscribi potuerint, simplicissima procul dubio est illius natura, ac proinde spiritualis, et omnis corporeae concreationis expers. Nullum ergo habet corpus, quod utique partibus componitur, atque idcirco potest dissolvi, et imperfectum est. Sed quid necesse est aliqua argumentatione hanc probare Auctoris nostri doctrinam? Nonne id apertissime his praedicavit verbis (Tertullian. Apologet., cap. 21) : Deum ediximus, propriam substantiam spiritum inscribimus? Et paulo post: Nam et Deus spiritus.

Neque respondeas velim ibi spiritus nomine corpus aliquod, sed caeteris longe subtilius ab eo intelligi. 0812B Nam ibidem Verbum, Sermo et Filius Dei ab ipso dicitur ex sinu Patris sui aeterni prodiisse, de spiritu spiritus, et de Deo Deus (Ibid.) . At certe illa aeterna, et ante omne corpus creatum, Dei prolatio nihil plane corporei admittere potest. Ipsa siquidem est Dei cogitatio et intelligentia, quae penitus incorporea, et mere spiritualis esse debet. Vere ergo Tertullianus credidit, Deum Patrem Filiumque ejus esse spiritum, qui nihil prorsus corporis et materiae quantumlibet subtilis habeat.

Contra tamen nonnulli reclamant, nobisque objiciunt Tertullianum docuisse, quidquid est aut corpus esse, aut nihil, nec posse omnino aliquid inter utrumque medium assignari. Nam haec sunt ipsissima ejus verba: Omne quod est, corpus est sui generis. 0812C Nihil est incorporale, nisi quod non est (Idem, lib. de Carne Christi, cap. 11) . Generalis procul dubio est haec ejus propositio, ac proinde ab eo diserte definitur quidquid sit, sive Deus, sive quid aliud, eo ipso quod est, illud esse corpus. Cum tot igitur, uti vidimus, argumentis probaverit Deum unum et verum existere, eum utique revera corporeum esse credidit.

Sed quid hac, inquient alii, aliave argumentatione opus est? Nonne de ipsomet Deo hunc loquitur in modum? Quis negabit Deum corpus esse, etsi Deus spiritus est? Spiritus enim corpus sui generis in sua effigie. Sed et invisibilia illa quaecunque sunt, habent apud Deum et suum corpus, et suam formam, per quae soli Deo visibilia sunt (Idem, liber adv. Prax., 0812D cap. 7) .

Verum quantumvis generalis sit prima ejus propositio, mediam nihilominus aliquam inter corpus et nihil substantiam discernit, quae spiritalis, ac spiritus a corpore distinctus est. Enimvero in hoc, de quo agimus, Apologetico libro dixit creatam a Deo istam mundi molem, cum omni instrumento elementorum, corporum, spirituum (Idem, Apologet. cap. 17) . Quid autem necesse erat ibi adjicere spirituum, si corpus et spiritum, unum idemque esse credidisset? Numquid respondebis corporum nomine significari corpora densa et crassiora, spirituum autem vocabulo corpora subtiliora ac tenuissima? Sed haec tantum diversae sunt corporum qualitates, quae 0813A poterant solo corporum nomine satis designari. At spirituum nomine non corporum qualitates, sed aliquid ab omni corpore discretum, significare procul dubio videtur.

Quid vero, quod ille alio in libro rem spiritualem a corporali plane penitusque distinguit? Ubi enim de hominis, qui corpore, uti ille ait, et spiritu constat, peccatis delictisque disserit, aperte pronuntiat: Delictorum quaedam esse carnalia, id est, corporalia, quaedam vero spiritalia (Idem, lib. de Poenit. cap. 3) . Tum vero paulo post: Exinde spiritalia et corporalia nominantur, quod delictum omne aut agitur aut cogitatur. Ut corporale sit, in facto est; quia factum, ut corpus, et videri et contingi habet. Spiritale vero, quod in animo est, quia spiritus 0813B neque videtur neque tangitur. Per quod intelligitur non facti solum, verum et voluntatis delicta vitanda. Fatetur itaque duplicis generis esse peccata, nimirum corporalia, quae a corpore, non repugnante animo et voluntate, perpetrantur. Alia vero solius spiritus, quae sola admittuntur cogitatione et voluntate, ac sine ullo corporis ministerio. Quin etiam alios adhuc esse docet proprios animae nostrae actus, ab ejus corpore nequaquam dependentes, quibus non solum poena, sed praemium quoque debetur (Idem, lib. de Anim., cap. 58) . Atqui hos solius animae aut bonos aut malos actus, praemio aut poena dignos nec corpus, nec nihil, sed aliquid intermedium esse arbitrabantur. Ergo quaedam esse putavit, quae tantum spiritalia nec plane corporalia sunt.

0813C Ad secundam vero illius de Deo propositionem quod spectat, nonne, uti diximus, diserte affirmat ejus Filium esse ipsiusmet sapientiam, internum verbum et sermonem, sive intelligentiam, quae penitus incorporea planeque spiritalis est? Qui ergo id fieri potest, nisi Deus sit plane incorporeus ac spiritus? Ad haec vero, plane sufficit aliquam ab eo admitti substantiam spiritualem, inter coprus et nihil mediam. Nam si quae sit, hanc potissimum Deum esse quis diffitebitur?

Instabis tamen ab illo nihil tertium inter corporale et incorporale agnosci. Etenim adversus Hermogenem ita argumentatur; Nisi fallor, omnis res aut corporalis aut incorporalis sit, necesse est (ut concedam interim esse aliquid incorporale de substantiis duntaxat, 0813D cum ipsa substantia corpus sit rei cujusque): certe post corporale et incorporale nihil tertium. (Idem, ad Hermog., cap. 35) . Verum ibi incorporalia admittere potius, quam negare proculdubio videtur. Nam ibi ipsum, ut dictum est, refellit Hermogenem, qui materiam, etsi revera existentem, et corpoream et incorpoream esse effutiebat. Tertullianus vero, ut hoc vanae opinionis commentum funditus evertat, rem omnem dividit in corpoream et incorpoream. Itaque aliquam fatetur esse incorporalem. At si quae sit, prae caeteris certe omnibus Deus est.

Urgebis fortasse hanc divisionem ipsi omnino perfectam non videri. Non absolute siquidem id pronuntiat, sed adversario suo interim et gratis, nihilque 0814A adserendo, concedit aliquam substantiam esse incorpoream, quae tamen rei ipsius corpus est. Nihil ergo, nisi corporeum esse opinabatur. Sed animadvertas, velim, illum haerere duntaxat in hujus nominis, corpus, significatu. Non obscure tamen ibidem explicat quid hoc nomine intellexerit: Ipsa, inquit, substantia corpus est rei cujusque. Corporis itaque nomine significari putat cujusque rei substantiam. At nemo est, qui non fateatur nullum prorsus esse medium aut tertium inter substantiam et ipsum nihil. Quid autem mirum, si corporis nomine ipsam rei cujusque substantiam intelligendam esse existimaverit, cum Paulus apostolus hoc ipsum nomen corpus umbris et figuris opponat, ac illud esse dixerit, quod res ipsa et veritas est? De veteris quippe Testamenti 0814B figuris hunc scribit in modum (Paul. ad Coloss., II, 17) : Quae sunt umbra futurorum, corpus autem Christi, id est: Hae caeremoniae nihil aliud sunt quam umbrae illarum autem corpus, sive res ipsa et veritas est Christus, in quo adimplentur.

Quamobrem in iis, quae nobis objecta sunt, Tertulliani nostri locis, ubi dixit omnem substantiam esse corpus, aut quidquid est hoc esse corpus, haud inconsulte ibi addidit sui generis, id est, substantiam esse sui generis, vel corporei vel spiritalis.

Verum instabit aliquis, etiamsi hoc evidentissime probaretur, in dubium tamen vocari posse utrum Tertullianus aliquando existimaverit Deum esse corpus, ac postea animum mutaverit et sententiam. De illo namque Augustinus hunc loquitur in modum 0814C (August., lib de Genes. ad litter., cap. 26, pag. 273) : Tertullianus quia corpus esse animam credidit, non ob aliud quod eam incorpoream cogitare non potuit; et ideo timuit ne nihil esset, si corpus non esset, nec de Deo voluit aliter sapere, qui sane quoniam acutus est, interdum contra opinionem suam visa veritate superatur. Quid enim verius dicere potuit, quam id quod ait quodam loco: Omne corporale passibile est (Tertul. lib. de Anim. cap. 7) ? Debuit ergo mutare sententiam qua paulo superius dixerat etiam Deum corpus esse. Neque enim arbitror eum ita desipuisse, ut etiam Dei naturam passibilem crederet, ut jam Christus non in carne tantum, sed in ipso Verbo, per quod facta sunt omnia, passibilis et commutabilis esse credatur, quod absit a corde christiano.

0814D Verum Petavius ab Augustino dissentit, nec censet Tertullianum secum pugnare, aut suam de Deo corporeo mutasse sententiam, tametsi omne corpus passibile, naturam vero Dei minime passibilem esse crediderit (Petav. tom. I, Theolog. dogmat., cap. 1, § 5 et seqq.) . Nam alias, inquit, rei corporeae, quam Deo tribuit passiones, sive alios motus et affectus. Marcioni siquidem irae motum in Deo esse neganti, atque objicienti illum, si aliquando irasceretur, corruptioni et morti fore obnoxium, respondet ipse Tertullianus passiones, sive motus, et sensus animi in Deo et homine iisdem revera nominibus appellari, sed tantum in utroque esse diversos quantum substantia et corpus a se invicem discrepant. Marcionem quippe 0815A his compellat verbis: Discerne substantias, et suos eis distribue sensus, tam diversos, quam substantiae exigunt, licet vocabulis communicare videantur (Idem, lib. II advers. Marcion., cap. 16) . . . . Quanta erit diversitas divini corporis et humani sub iisdem nominibus membrorum, tanta erit et animi divini et humani differentia sub iisdem licet nominibus membrorum, quos tam corruptorios efficit in homine corruptibilitas substantiae humanae, quam incorruptorios in Deo efficit incorruptibilitas substantiae divinae.

Petavius itaque inde colligit Tertullianum existimavisse tam in Deo, quam in homine esse corpus, quemadmodum passiones sive sensus motus et affectus, sed eo discrimine, quod in homine corruptorii, in Deo autem incorruptorii sint. Nihil ergo repugnat, 0815B inquit ille, quominus stante Tertulliani opinione, Deus habeat corpus, quod non passibile quidem, sed incorruptorium esse putaverit. At expendas, velim, utrum Petavius perspectum omnino habuerit quo sensu Tertullianus acceperit illud passibilis nomen, quod a Deo excludit. Non enim aliud eo significare videtur, nisi quod aliquid imperfecti et commutabilis secum importat. Nonne ergo Augustinus recte dixit Tertullianum aut secum pugnare, aut mutasse sententiam, cum asseruit Deum esse corpus, et omne corpus esse passibile? Nam Deus perfectissimus, ac simplicitate omnique perfectionum genere cumulatissimus est. Nihil igitur prorsus imperfecti habere potest. Ergo summa perfectio Dei et corpus secum pugnant, et in Deo esse non possunt.

0815C Caeterum, quamvis Petavius probavisset Tertullianum non incidisse in vitium aliquod contradictionis; fatetur tamen vir ille eruditissimus majoris illud esse momenti, quod Augustinus alio in libro ad excusandum Tertullianum haec in verba retulit: (August., lib. de Haeresib., cap. 86, pag. 25) : Tertullianus posset quoquo modo putari ipsam naturam substantiamque divinam corpus, cujus partes, aliae majores, aliae minores valeant vel debeant cogitari, qualia sunt omnia, quae proprie dicimus corpora . . . sed potuit, ut dixi, propterea putari corpus Deum dicere; quia non est nihil, non est inanitas, non est corporis vel animae qualitas, sed ubique totus, et per locorum spatia nulla partitus, in sua tamen natura atque substantia immutabiliter permanet.

Mirum tamen nonnullis, quibus satis nota non sit 0815D Augustini modestia, fortasse videbitur, cur ille penitus affirmare non audeat hanc ipsam revera, sed quoquo modo posse putari Tertulliani fuisse sententiam. Jam enim ostendimus eum haud obscure declaravisse corporis nomine a se intelligi substantiam, quae quovis modo existit, et nihilo opponitur. Praeterea animadvertimus substantiam ab eo dividi in corpoream et incorpoream, id est, omnis omnino corporis expertem, et quae sit mere spiritalis. Atqui, si vel unam hujusmodi unquam esse arbitratus est, persuasum utique habuit Deum esse spiritum, et caeteris sane omnibus longe praestantiorem. Et certe summae illius perfectiones, atque infinita rerum omnium cognitio et scientia, a Tertulliano, sicuti paulo 0816A supra observavimus, tam luculenter vindicatae, nihil omnino corporei habere possunt. Nullum siquidem corpus, quantumvis tenue; nulla materia, quolibet motu agitata; nullae atomi, quovis concursu inter se cohaerentes, possunt rei alicujus, multo minus rerum omnium efficere cognitionem. Non potuit ergo Tertullianus Deo corpus, vel corporei aliquid tribuere, nisi hoc nomine, sicut vidimus, substantiam sui generis, id est, divini et spiritalis intellexerit. Sed his lucem adhuc ea afferent, quae capite sequente de Christi divinitate, ac postea de angelis ac daemonibus, atque anima humana, dicentur.