Articulus Primus. De variis Filii Dei nominibus, ac quam luculenter Tertullianus doceat veri summique Dei attributa illi convenire, eumque unum et aeternum cum Patre suo esse Deum.

Quid sit Verbum, Ratio, Sermo, et Filius Dei, ut Tertullianus 0822B omnibus patefaciat, duobus modis et Deum, et Verbum Dei Filium considerari posse docet. Ambo enim spectari possunt antequam ipse Deus mundum vel creaturam ullam condiderit, vel quando mundus ab eo creatus est. De utroque autem ante creationem mundi hoc tanquam certissimum constituit: Ante omnia Deus erat solus, ipse sibi mundus, et locus, et omnia. Solus autem, quia nihil aliud extrinsecus praeter illum. Caeterum ne tunc quidem solus; habebat enim secum, quam habebat in semetipso, rationem suam scilicet. Rationalis, et ratio in ipso prius, et ita ab ipso omnia. Quae ratio sensus ipsius est. Hanc Graeci λόγον dicunt, quo vocabulo etiam sermonem appellamus. Ideoque jam in usu est nostrorum per simplicitatem interpretationis sermonem dicere in primordio apud Deum fuisse, cum 0822C magis rationem competat antiquiorem haberi; quia non sermonalis a principio, sed rationalis Deus etiam ante principium, et quia ipse quoque sermo ratione consistens, priorem eam, ut substantiam suam, ostendat. Tamen et sic, nihil interest. Nam et si Deus nondum sermonem suum miserat, proinde eum cum ipsa et in ipsa ratione intra semetipsum habebat, tacite cogitando, et disponendo secum, quae per sermonem mox erat dicturus. Cum ratione enim sua cogitans, atque disponens, sermonem eam efficiebat, quam sermone tractabat (Tertullian. lib. adv. Prax., cap. 5) . Haec autem, etsi paulo longiora, idcirco integra retulimus, quia omnia singulari attentione et examine digna sunt.

Primo itaque declarat Deum ante principium, id 0822D est, ab omni aeternitate, ac poinde antequam mundus crearetur, fuisse et solum et non solum. Ante mundi quippe creationem solus erat, ipse sibi mundus, locus et omnia; quia nihil praeter se extrinsecus habebat. Tum tamen non erat solus, quia suam habebat rationem. Ante principium enimvero, seu a tota aeternitate rationalis fuit; quandoquidem Deus esse non potest, nisi sit sensu et ratione praeditus.

Secundo, divinam illam aeternamque Dei rationem graeci, inquit, λόγον dicunt, haud dubie quia Joannes Evangelii sui initio scripsit: Ἐν ἀρχῇ ἦν ὁ Λόγος (Joann., I, 1) . Nam ipse Tertullianus haec latine ita citavit: In principio erat sermo . . . . , et sermo apud Deum, et Deus erat sermo (Tertullian. adv. Herm., 0823A cap. 20) . Ejus autem tempore mos invaluerat, ut Filius Dei à Latinis diceretur sermo, cum melius graecum illud nomen λόγος ab illis ratio dici debuisset. Qua quidem de interpretatione egimus, ubi ostendimus transcriptum fuisse à Lactantio hunc Tertulliani locum (Dissertat. in Lactant., cap. 16, art. 2) .

Tertio, nos ille monitos facit cur graecum nomen λόγος latine ratio potius, quam sermo verti debeat. Deus, inquit, ante principium rationalis fuit, nondum tamen sermonalis, quia habebat intra se rationem, sed nondum sermonem extra se ipsum emiserat. At quoniam ab aeterno sicut rationem, ita et sermonem intra se habuit, licentiam Tertullianus unicuique dedit utroque rationis et sermonis nomïne pro libito utendi. 0823B Ab illo autem Filius Dei non tantum sermo, ratio et verbum, sed sophia etiam seu sapientia vocatur (Tertullian. lib. de carne Christi, cap. 18; lib. adv. Hermog., cap. 18) .

Praeterea ille in suo Apologetico, ac postea Lactantius, ut suo loco vidimus, certiores nos fecerunt hunc λόγον a Zenone ethnico philosopho agnitum, quem universitatis factitatorem esse praedicabat (Idem, Apologet., cap. 21; Dissertat. in Lactant., cap. 16, art. 1) . Addit Auctor noster: Cleanthes in spiritum congerit, quem permeatorem universitatis ad firmat (Tertullian. loc. cit.; tom. I Apparat., pag. 782; Dissertat. in Minuc. Oct., cap. 4, art. 1, et Dissertat. in Lactant., cap. 12, art. 1) . At hic Cleanthes Zenonis discipulus 0823C fuit, quemadmodum alibi annotavimus, ubi etiam exposuimus quae illius fuerit de Deo sententia, ex qua id, quod narrat Tertullianus, desumptum videtur.

Jam vero ex his, quae ille de Dei Verbo, sermone et ratione dixit, ita explicatis, colligi utique potest persuasum omnino ipsi fuisse illud interius Dei Verbum tam aeternum esse, quam ipsummet ejus Patrem, qui illum ab aeterno quidem, sed intra semetipsum duntaxat, protulit. De hac autem Verbi divini aeternitate infra fusius agendum (Inf. art. 8 et seqq.) . Prius enim vera ac sincera Auctoris nostri de suprema illius divinitate sententia accuratissime a nobis enucleanda exponendaque est.

Primum itaque docet huic divino Verbo et Dei Filio omnia Patris sui aeterni nomina et attributa 0823D convenire: Nomina, inquit, Patris: Deus omnipotens, altissimus, Dominus virtutum, rex Israelis, Qui est; quatenus ita Scripturae docent, haec dicimus et in Filium competisse, et in his Filium venisse, et in his semper egisse, et sic ea in se hominibus manifestasse. Omnia, inquit, Patris mea sunt. Cur non et nomina? Cum ergo legis Deum omnipotentem, et altissimum, et Deum virtutum, et Regem Israelis, et Qui est, vide ne per haec Filius etiam demonstretur, suo jure omnipotens, qua sermo Dei omnipotentis, quàque omnium accepit potestatem: Altissimus, qua dextera Dei exaltatus, sicut Petrus in Actis concionatur: Dominus virtutum, quia omnia subjecta sunt illi a Patre: Rex Israelis, quia illi proprie excidit sors gentis istius. Item, Qui est, quoniam 0824A multi dicuntur Filii, qui non sunt (Tertullian. lib. adv. Praxe., cap. 17) .

At quibus, obsecro te, verbis clarius declarari et asseri potest suprema Christi Filii Dei divinitas? Quis ea omnia veri summique Dei, attributa possidere potest, nisi summus et unus cum aeterno Patre Deus? Quid vero, quod Tertullianus haec omnia et singula Sermoni Filioque Dei convenire, non solum adfirmat, sed probat etiam, variisque rationibus confirmare nititur? Persuasum ergo habuit Filium Dei unum eumdemque cum suo Patre esse Deum.

Neque insurgat nescio quis aut arianus aut socinianus, et nobis objiciat ab eo non recte probari quomodo divina illa attributa Filio Dei conveniant. Nunc enim non inquirimus quam valida, quod probatu tamen 0824B facillimum est, ac firma sint ejus argumenta, sed quae sit ejus sententia, quam probare voluit. Atqui ex ipsius verbis evidentissime conficitur illum, aliosque omnes orthodoxos ejus aetatis christianos, pro certo penitus habuisse Verbum et Filium Dei verum esse Deum, eosque, sicuti Praxeam, contra quem ibi ille disputat, et alios omnino errasse, qui secus sentiebant.

Quapropter alibi hunc Dei sermonem et Filium Patri suo parem et aequalem, alibi ipso non minorem esse disertissime profitetur: Nam eum Patrem, inquit, parem sibi faciens, de quo procedendo Filius factus est (Ibid., cap. 7) . Postea vero: Idem Dei Filius, Unum sumus, dicens, ego et Pater, ostendit duos esse, quos aequat et jungit (Ibid., cap. 22) . Rursus 0824C autem alio in libro: Et Sermo, inquit, Deus, qui in effigie Dei constitutus, non rapinam existimavit pariari Deo (Idem lib. de Resurr. carn., cap. 6) . Audivisti sane quam perspicue Filium Dei Patri suo parem aequalemque adserat; jam audi quomodo illum non minorem esse praedicet: Omnia sibi tradita dicit a Patre. Credas, si creatoris est Christus, cujus omnia, quia non minori se tradidit omnia Filio creator, quae per eum condidit, per sermonem suum scilicet (Idem, lib. advers. Marcion, cap. 25) . Atqui si non minor, sed par et aequalis Patri suo sit Dei Filius, verus procul dubio est cum eo Deus. Et enim ab eodem Tertulliano, sicut mox vidimus, altissimus et omnipotens dicitur. At nec duo altissimi et omnipotentes, sicut nec duo dii esse possunt. Nam 0824D alibi, uti animadvertimus, dixerat Deum ideo esse unum, quia est summus, atque idcirco, Deus, inquit, si non unus est, non est (cap. super., art. 1) .

Plura autem si quis desideret, is ipsum, de quo agimus, Apologeticum ejus librum adeat, ubi ille, post brevem christianae de Filio Dei, Christo Domino, doctrinae expositionem, ethnicos haec alloquitur in verba: Quaerite ergo, si vera est ista divinitas Christi: si ea est, qua cognita, ad bonum quis reformatur; sequitur ut falsa sit quaevis alia comperta, in primis illa, quae (manuscripti nostri codices et editi addunt omni ratione, quae Rigaltius sustulit) delitescens sub nominibus et imaginibus mortuorum, quibusdam signis, et miraculis et oraculis fidem divinitatis operatur (Idem, 0825A Apologet., cap. 21) . Quo autem modo vera et suprema Christi divinitas potuit unquam magis aperte et asseveranter asseri ac praedicari? Tertullianus quippe palam asseverat eam tam esse veram, quam falsa est quaelibet alia divinitas a gentilibus agnita et introducta. Imo vero clamat ita veram esse Christi divinitatem ut inde sequatur falsam esse aliorum omnium, atque etiam daemonum divinitatem, qui sub mortuorum nominibus et imaginibus delitescentes, signis, miraculis, oraculis fidem divinitatis operabantur, id est, omnibus persuadere conabantur haec signa, miracula, et oracula fieri divina sua potestate, ac veros se esse deos. Quis ergo non videat hac utriusque verae et fictitiae divinitatis oppositione veram ac summam a Tertulliano declarari Christi divinitatem?

0825B Neque satis adhuc esse putavit hoc ibi dixisse, sed paulo post eosdem ethnicos his adhuc compellat verbis: Dicere non potestis Christum esse communis conditionis hominem (Ibid., cap. 23) . Venturus siquidem est in fine mundi, ut Dei virtus, et Dei spiritus, et sermo, et sapientia, et ratio, et Dei Filius. Palam igitur, atque in ore et oculis infensissimorum Christiani nominis hostium audacter pronuntiat et contestatur Christum esse aeterni Patris sui Sermonem, Sapientiam et Rationem, qua ab aeterno Filius ejus est. Quapropter diserte adfirmat in Christo duas esse Dei et hominis naturas, illumque tam verum esse Deum, quam verum hominem.