Articulus III. Quam diserte Tertullianus orthodoxam adhuc de Filii Dei, nec non Spiritus sancti divinitate ac sacro Trinitatis mysterio doctrinam explicet ac vindicet.

Tertullianus non iis tantum quae retulimus, sed aliis adhuc pluribus in locis, catholicam de suprema 0829A Filii Dei Christique Domini divinitate sententiam tam asseveranter quam perspicue tuetur ac vindicat. Sed quia in iis catholicum quoque de Spiritus Sancti divinitate ac sanctissimae Trinitatis mysterio dogma non minus diserte asserit et praedicat, illud separatim in hoc articulo exponendum esse duximus. Primum itaque contra Praxeam patripassianum, qui eumdem Patrem et Filium Dei esse effutiebat, haec de Trinitatis mysterio, tribus videlicet divinis personis et una eademque earum natura, firmiter credenda esse declarat: Custodiatur, inquit, oeconomiae sacramentum, quae unitatem in Trinitatem disponit, tres dirigens, Patrem, et Filium, et Spiritum sanctum: tres autem non statu, sed gradu; nec substantia, sed forma; nec potestate, sed specie; unius autem substantiae, et unius status, 0829B et unius potestatis; quia unus Deus, ex quo et gradus isti, et formae, et species in nomine Patris, et Filii, et Spiritus sancti deputantur (Tertull., lib. adv. Praxe., cap. 2) . Nemo est autem qui non intelligat, nomine status, sicut in superiore articulo monuimus, idem significari ac substantiam et naturam Dei; gradus autem, formae et speciei nominibus, divinas personas, atque eorum ordinem, et existendi modum. Manifeste igitur docet tres esse sanctissimae Trinitatis personas, quae numerum sine divisione patiuntur, sed unam eamdemque esse earum substantiam.

Postea vero hanc catholicae Ecclesiae doctrinam, atque, ut ipse ait, regulam fusius huncque in modum exponit ac confirmat: Trinitas per consertos et connexos 0829C gradus a Patre decurrens, et monarchiae nihil obstrepit, et oeconomiae statum protegit. Hanc me regulam professum, quia inseparatos ab alterutro Patrem, et Filium, et Spiritum sanctum testor, tene ubique, et ita et quomodo dicatur agnosces. Ecce enim dico alium esse Patrem, et alium Filium, et alium Spiritum sanctum. Male accipit idiotes quisque aut perversus hoc dictum, quasi diversitatem sonet, et ex diversitate separationem protendat Patris, et Filii, et Spiritus. Necessitate autem hoc dico, cum eumdem Patrem, et Filium, et Spiritum contendunt adversus oeconomiam monarchiae adulantes, non tantum diversitate alium Filium a Patre, nec divisione alium, sed distinctione; quia non sit idem Pater et Filius, vel modulo alius ab alio (Ibid., cap. 9) . Numquid clarius meliusve 0829D explicari potest vera et catholica de sacro Trinitatis mysterio doctrina? Palam enim et contra haereticorum errores Auctor noster profitetur Patrem, et Filium, et Spiritum sanctum tres esse personas, a se invicem distinctas, sed sine diversitate, divisione, et separatione, quia una est illarum substantia. At hanc esse asseverat orthodoxae fidei regulam, quae in sacris Scripturis tradita, atque a majoribus accepta, ab omnibus tenenda est.

Quapropter id non semel bisque dixisse contentus, postea adhuc repetit, et corroborat: Nos, inquit, qui et tempora et caussas Scripturarum per Dei gratiam inspicimus, maxime Paracleti, non hominum discipuli, duos quidem definimus Patrem, et Filium, et jam tres 0830A cum Spiritu sancto secundum rationem oeconomiae, quae facit numerum, ne ut vestra perversitas infert, Pater ipse credatur natus et passus, quod non licet credi, quoniam non ita traditum est (Ibid., cap. 13) . Cum autem ille haec scriberet, jam defecerat ab Ecclesia catholica ad Montanistarum errores, et absurdum falsi Paracleti commentum imbiberat. Sanam tamen et orthodoxam de Trinitatis mysterio fidem diserte asserit ac tuetur. Quis ergo negabit verum esse hoc praecipuum christianae religionis documentum, quod ille quocumque in statu, ac per totam vitam, tam constanter propugnavit, et a solis plane errantibus impugnatum fuisse testificatur.

Prius enimvero illud ab eo scriptum legimus: Quale est ut Deus divisionem et dispersionem pati videatur 0830B in Filio et Spiritu sancto, secundum et tertium sortitis locum, tam consortibus substantiae Patris, quas non patitur in tot angelorum numero, et quidem tam a substantia alienis (Ibid. cap. 3) ? Intelligis profecto quanta perspicuitate adhuc pronuntiet, Patrem a Filio et Spiritu sancto sic persona distingui, ut Filius et Spiritus sanctus secundum et tertium locum habeant. Plane tamen prorsusque contendit et adfirmat nullam inter eos esse divisionem, aut dispersionem, sed ejusdem consortes substantiae, quae in eis tam una, quam in angelis, quantumlibet perfectis, divisa et separata est.

Verum nulla procul dubio explicatione illud indiget, quod ab illo non solum apertissime renuntiatur, sed ipsa etiam probatur sacrae Scripturae auctoritate, 0830C ac his potissimum Joannis Evangelistae verbis: Ego et Pater unum sumus. Postquam enim haec citavit, sic prosequitur (Ibid. cap. 22) : Hic ergo jam gradum volunt figere stulti, imo coeci, qui non videant, primo, Ego et Pater duorum esse significationem; dehinc in novissimo, Sumus, non ex unius esse persona, quod pluraliter dictum est, tum quod, unum sumus, non, unus sumus. Si enim dixisset, Unus sumus, potuisset adjuvare sententiam illorum. Unus enim singularis numeri significatio videtur: adhuc cum duo masculini generis. Unum dicit neutrali verbo, quod non pertinet ad singularitatem, sed ad unitatem, ad similitudinem, ad conjunctionem, ad dilectionem Patris . . . Unum sumus, dicens, Ego et Pater, ostendit duos esse, quos aequat et jungit. Postea vero haec brevius quidem, sed 0830D non minus clare ac perspicue explicat: Connexus Patris in Filio, et Filii in Paracleto, tres efficit cohaerentes, alterum ex altero, qui tres unum sint, non unus; quomodo dictum est: Ego et Pater unum sumus, ad substantiae unitatem, non ad numeri singularitatem (Ibid. cap. 25) .

Quamvis autem ibi nomen personae non adhibeat; superiori tamen loco illum eo usum fuisse animadvertere potuisti. Sed distinctius adhuc prolatum videbis, ubi rursum variis sacrae Scripturae testimoniis demonstrat tres in sanctissima Trinitate esse personas, unamque duntaxat naturam. Etenim id ille probat his Geneseos verbis: Faciamus hominem ad imaginem et similitudinem nostram (Genes. 0831A I, 26) . Et aliis: Ecce Adam factus est tanquam unus ex nobis (Ibid., III, 22) . Nam inde ille sic argumentatur: Quia jam adhaerebat illi Filius, secunda persona, Sermo ipsius, et tertia, Spiritus in Sermone, ideo pluraliter pronuntiavit: Faciamus, et, nostram, et, nobis. Tum paulo post: Denique sequens Scriptura distinguit inter personas: Et fecit Deus hominem: ad imaginem Dei fecit illum. Cur non suam, si unus qui faciebat, et non erat ad cujus faciebat? Erat autem, ad cujus imaginem faciebat, ad Filii scilicet, qui homo futurus certior et verior, imaginem suam fecerat dici hominem, qui tunc de limo formari habebat, imago veri el similitudo. Nec longe postea: Alium, inquit, a Patre Filium, quomodo accipere debeas jam professus sum, personae, non substantiae nomine; ad 0831B distinctionem, non ad divisionem. Caeterum, etsi ubique teneo unam substantiam in tribus cohaerentibus, tamen alium dicam oportet ex necessitate sensus eum qui jubet, et eum qui facit (Tertull., lib. adv. Praxe., cap. 22) .

Prius, vero, ubi adversus eumdem Praxeam disputando, manifeste ostendit Filium Dei, qui illius Sophia, et sermo est, alium esse a Patre suo, ibi sic arguentem Praxeam inducit: Ergo, inquis, das aliquam substantiam esse sermonem, spiritu et sophiae traditione constructam (Ibid., cap. 7) ? Cui ille uno verbo respondet: Plane, atque ita illud verum esse ultro confitetur. Cujus hanc continenter reddit rationem: Non vis enim eum substantivum habere in re per substantiae proprietatem, ut res et persona 0831C quaedam videri possit, et ita capiat secundus a Deo constitutus, duos efficere, Patrem et Filium, Deum et Sermonem.

Finem certe dicendi non faceremus, si omnia et singula illius, sacrum Trinitatis mysterium adversus Praxeam tam recte quam diserte asserentis, verba vellemus transcribere et enucleare. Quamobrem ne simus longiores, ea duntaxat adjiciemus, quibus adhuc ostendit tres unius divinitatis in sanctissima Trinitate esse personas: Christus, inquit, novissime mandans, ut tinguerent in Patrem, et Filium, et Spiritum sanctum, non in uno, nec semel, sed ter ad singula nomina personas singulas (Ibid. cap. 27) . Unam vero esse trium illarum personarum substantiam et divinitatem disertissime non solum in locis 0831D jam citatis, sed in alio adhuc edixit libro, quem ab eo, cum etiam haeresim Montanistarum sequeretur, compositum fuisse nullus dubitat. Ibi enim haec ille scripsit: Ecclesia proprie ipse est Spiritus, in quo est Trinitas, sive tres personae unius divinitatis, Pater, et Filius, et Spiritus sanctus (Idem, lib. de Pudicit. cap. 21) .

Porro autem ex his omnibus, quae hactenus in hoc et superiori articulo disputata sunt, satis, uti putamus, evidenter colligitur sanam omnino planeque orthodoxam fuisse Tertulliani, sive catholici sive montanistae, id est, per totum vitae suae tempus, de suprema Filii Dei Spiritusque sancti divinitate, et eadem ipsorum cum aeterno Deo Patre substantia, ac distinctis 0832A tribus illorum personis sententiam. Nec minus evidenter pater ipsi persuasum omnino fuisse hoc praecipuum totius Ecclesiae catholicae dogma fundari sacrae Scripturae auctoritate, illudque ab Apostolis eorumque successoribus ad suam usque aetatem certa ac perpetua traditione transmissum. Denique, ex dictis liquet hoc documentum ab eo audacter propugnari, non solum adversus haereticos illud negantes, sed ethnicos etiam, infestissimos Christianorum hostes, qui illos hancce ob doctrinam crudelissime vexabant et interimebant. At certe haereticos ad suas facilius partes illexisset, si fateri potuisset unam tantum, nec plures, nisi nomine tenus esse in sanctissima Trinitate personas. Sibi quoque ethnicos conciliare, eorumque adversus Christianos furorem placare poterat, si 0832B dixisset tres esse Deos, aut certe unum majorem, minoresque alios. Neque id a nobis gratis fictum putaveris, quod ipsemet Tertullianus palam aperteque profitetur: Caeterum, si conscientia nostra, ita ille loquitur, qua scimus Dei nomen Domini et Patri, et Filio, et Spiritui sancto convenire, Deos et Dominos nominaremus, extinxissemus faces nostras, etiam ad martyria timidiores, quibus evadendi quoque pateret occasio, jurantibus statim per deos et dominos, ut quidam haeretici, quorum dii plures (Ibid. cap. 13) . Tertullianus itaque, quemadmodum alii veri christiani quaelibet tormentorum genera experiri, et necari maluerunt, quam hanc traditam sibi a Christo ejusque discipulis, de ejusdem Christi divinitate et sanctissimae Trinitatis mysterio doctrinam 0832C ullomodo infirmare aut dissimulare. Nullus ergo dubitandi locus est, quin vera sit haec ejusdem Tertulliani et catholicae Ecclesiae doctrina, quae hunc in modum a sacris scriptoribus adserta, constanterque ac perpetuo servata propugnataque fuit.