Articulus IV. Quibus rationibus Tertullianus explicare conatus sit divinam aeternamque Filii Dei generationem, et cur ille, non vero Spiritus sanctus, Filius Dei dicatur.

Satis Tertulliano non fuit suam et totius catholicae Ecclesiae de suprema Filii Dei et Spiritus Sancti divinitate sententiam eo, quo vidimus ( Art. super.), modo expositam tueri ac vindicare; sed explicare 0832D etiam conatus est, cur Verbum et Ratio Dei verus ejus Filius sit et dici debeat. Palam itaque omnibus declarat Deum, eo ipso quod Deus est, semper atque ab omni aeternitate fuisse rationalem (Ibid.) . Cum ergo sine ratione esse non possit, ab eadem aeternitate protulit Sermonem, qui quidem Sermo melius latine, quemadmodum annotavimus, Ratio appellari debuerat. Divinus autem ille Sermo non est quaedam articulata, sicuti hominis vox, vel quidam sonus oris, aerve percussus, atque ita nescio quid vacuum et inane; sed habet, inquit, propriam substantiam spiritum (Tertull. Apologet. cap. 21) . Quia vero id ab haeretico Praxea negabatur, contra eum sic disputat, probatque hunc Dei Sermonem esse veram 0833A substantiam: Quid est enim, dices, sermo, nisi vox et sonus oris, et sicut grammatici tradunt, aer offensus, intelligibilis auditu, caeterum, vacuum nescio quid, et inane, et incorporale. At ego nihil dico de Deo inane et vacuum prodire potuisse, ut non de inani et vacuo prolatum, nec carere substantia, quod de tanta substantia processit, et tantas substantias fecit. Fecit enim et ipse, quae facta sunt per illum. Quale est ut nihil sit, sine quo nihil factum est; ut inanis solida, et vacuus plena, et incorporalis corporalia sit operatus? Nam etsi potest aliquando quid fieri diversum ejus per quod fit; nihil tamen potest fieri per id, quod vacuum et inane est. Vacua et inanis res est Sermo Dei, qui Filius dictus est, qui ipse Deus cognominatus est? Et Sermo Erat Apud Deum, Et Deus Erat Sermo (Idem lib. adv. Prax. 0833B cap. 7) ? Ea ergo argumentatione ostendit Verbum, sive Sermonem ac Rationem Dei, non esse aliquid inane et vacuum, sed veram substantiam.

Atqui ideo hic sermo divinus vera est substantia, qui a Deo prolatus est. Nam eum, inquit ille, prolatione generatum, et idcirco Filium Dei dicimus. Prolatus autem a divino Patre suo, ex ipsius intellectu tanquam ex matrice, prodiit, atque ideo generatus, et verus Dei Filius est. Etenim hac ipsa generatione non solum similis Patri, sed eadem quoque est utriusque substantia. Non enim ille, inquit, Filius Dei a Patris matrice recessit, sed excessit. Quoniam vero non recessit, eamdem ac ille habet substantiam; et quia ab eo prodivit, illius est Filius (Idem Apologet. cap. 21, pag. 21) .

0833C Sed rursus Tertullianum audiamus, qui id alibi (Idem, lib. advers. Prax., cap. 8) pluribus sacrae Scripturae testimoniis asserit ac confirmat: De quo, inquit, procedendo Filius factus est, primogenitus, ut ante omnia genitus, et unigenitus, ut solus ex Deo genitus, proprie de vulva cordis, id est, intellectus, ipsius, secundum quod et Pater ejus testatur: Eructavit Cor Meum Sermonem Optimum (Psalm. XLIV, 2) : Ad quem deinceps gaudens in persona illius: Filius Meus Es Tu, Ego Hodie Genui Te (Psal. II, 7) : et, Ante Luciferum Genui Te (Ibid. CIX, 5) . Sic et Filius ex sua persona profitetur Patrem in nomine Sophiae: Dominus Condidit Me Initium Viarum In Opera Sua (Ad Hebr. cap. I) . Ante Omnes Autem Colles Generavit Me (Proverb. cap. VIII, 22) . Atque haec 0833D ipsa ratio est, cur Verbum, Seu sermo Dei, non vero Spiritus sanctus sit, dicaturque Filius Dei: atque, ut ipse Tertullianus ait, Qui etiam proprie nomen Filii accepit, tum quia nomen illud ipsi in sacris Scripturis datur, tum etiam quia prior a solo Patre suo in naturae similitudinem est genitus, et Spiritus sanctus ab utroque processit, quemadmodum ex mox citandis ejusdem Tertulliani nostri verbis manifestum unicuique fiet (Tertull. lib. adv. Praxe. cap. 8) .

Sed quamvis Sermo Dei a Patre suo aeterno prodeat, vel sicuti ait ipse Tertullianus: Non aliunde, sed de substantia Patris deducatur (Ibid. cap. 4) , hoc est, oriatur ex ejus cogitatione et intelligentia, non idcirco tamen ab illo separatus est. Nam 0834A dividi non potest simplicissima Dei substantia, sicut nec plures dii esse possunt. Quamobrem ille iterum dicit: Omne quod prodit ex aliquo, secundum sit ejus necesse est de quo prodit; non ideo tamen separatum. Secundus autem ubi est, duo sunt; et tertius ubi est, tres sunt. Tertius enim est Spiritus a Deo, videlicet Patre et Filio, sicut tertius a radice fructus ex frutice (Ibid. cap. 8) . Duo autem ibi docet, quae attento certe animo observanda sunt. Dicit enim primo Filium Dei alium, et ordine secundum esse a Patre suo; quia ejus est aeternus Sermo, qui ex illius intellectu et cogitatione prodivit, atque idcirco Filius ejus est. Secundo ait Spiritum sanctum esse tertium; quia ab utroque Patre et Filio procedit, tanquam tertius fructus ex radice et frutice oritur. At cum ibi 0834B non suam tantum, sed totius Ecclesiae catholicae sententiam contra Praxeam haereticum explicet, ac tueatur, inde profecto colligitur illam a christianis omnibus orthodoxis, atque aliis etiam non eodem, aut simili ac Praxeas errore infectis assertam ac propugnatam.

Verum quidam objiciunt ibi Tertullianum non agere de Spiritus sancti origine, sed de personarum Ss. Trinitatis ordine, in quo ille tertius post Patrem constituitur. At cur, quaeso, ab iis, qui sic arguunt, omissa fuere haec subsequentia Auctoris nostri verba: Sicut tertius a radice fructus ex frutice, et tertius a fonte rivus ex flumine, et tertius a sole apex ex radio, nihil tamen a matrice alienatur, a qua proprietates suas ducit? Nonne autem haec satis ostendunt illum non de 0834C solo Spiritus sancti ordine, sed ejus etiam origine fecisse sermonem? Ibi siquidem his comparationibus adversus Praxeam demonstrat Filium Dei, etiamsi a Patre suo non sit separatus, ab eo tamen ideo distingui, quia suam ab ipso originem ducit. Tum inde ad Spiritus sancti ortum delapsus, eodem, uti vides, plane modo argumentatur. Tam igitur de Spiritus sancti, quam Filii origine disputat.

Urgent nihilominus a Tertulliano antea apertissime pronuntiari: Ortum Spiritum non aliunde puto, quam a Patre per Filium (Idem, cap. 4) . Sed attende, quaeso, quam parum considerate haec objiciantur. Nam Hilarius, ut illi fatentur, diserte docuit Spiritum sanctum a Patre et Filio procedere, cum scripsit: Quod si differre crederetur inter accipere a 0834D Filio et a Patre procedere, certe id ipsum atque unum esse existimabitur a Filio accipere quod sit accipere a Patre (Hilar. l. 8. de Trin. § 20) . Atqui scriptum ab eodem Hilario legimus: Ex te (nimirum Patre) per eum (Filium) sanctus Spiritus tuus est. Paulo post vero sic Patrem precatur: Dona mihi ut Patrem te scilicet nostrum, Filium tuum una tecum adorem; sanctum Spiritum tuum, qui ex te per unigenitum tuum est, promerear (Ibid. lib. 12, § 56 et 57) .

At si is eodem catholico sensu dixit Spiritum a Patre et Filio, atque Spiritum sanctum a Patre procedere per Filium, cur non etiam Tertullianus? Numquid idem loquendi modus in uno probari potest, et in altero reprobari? Uterque igitur, sicut recte Spiritum sanctum 0835A a Patre et Filio, ita a Patre per Filium procedere dixerunt. Nam Filius, tanquam medius inter Patrem et Spiritum sanctum, ab eodem Patre solo principium accepit, atque ab illo et patre Spiritus sanctus suam ducit originem. Itaque Spiritus Sanctus dicitur a Patre procedere per Filium, qui origine sua inter utrumque tanquam medius, a Patre accepit, ut Spiritus sanctus ab ipso procedat. Quamobrem haec ipsa processio uno eodemque modo tam a Patre, quam a Filio derivatur, ac deducitur.

Quia igitur Filius Verbum illius et Sermo est, qui ex Patris intellectu seu cogitatione, sicuti ex quadam matrice et vulva prodivit, hinc recte Filius ejus et unigenitus proprie, ut alibi dixit, nomen Filii accepit. (Tertul. lib. adv. Praxe. cap. 8) . Spiritus vero 0835B sanctus, quoniam ab utroque procedit, nec unius ex illis, nec amborum Filius unquam est appellatus, nec appellari debuit.