Articulus VI. Expenduntur solvunturque argumenta, quibus nonnulli probare nituntur labefactatam fuisse a Tertulliano orthodoxam de suprema Filii Dei divinitate doctrinam, quia dixit illum divinae substantiae esse portionem, quae in Patre tota est.

Quanquam orthodoxa omnino, sicuti explicatum est, fuerit Tertulliani de suprema Verbi et Filii Dei divinitate, aeternaque generatione sententia; quidam nihilominus, etiam catholici hujus dogmatis assertores, 0837D illum non minimi quidem, sed gravissimi erroris audacter accusant. Si enim Petavio credas, Arianam haeresim impietate et absurditate superat (Petav. tom. 2, Theolog. dogmat. lib. 2, cap. 5, pag. 24) . Sed doctus ille vir semetipsum corrigere tandem coactus est. Alibi siquidem fatetur non pauca occurrere ejusdem Tertulliani loca, in quibus apparet vis sententiae dogmatisque communis, cujus traditio animos Christianorum pervaserat (Idem, Praefat. in tom. cit. cap. 5) . Verumtamen ibidem adjecit orthodoxam Trinitatis fidem in ejusdem scriptis adspergi identidem quibusdam maculis, quae contagione foedae, ad quam defecit, Montanistarum haereseos illini potuerunt. At quamvis ibi judicii sui severitatem potius 0838A mitigare, quam emendare videatur, sibi tamen satis non constat. Nam non solum in libris, qui a Tertulliano haeretico, sed in aliis etiam, qui ab illo adhuc catholico compositi sunt, labefactatum Trinitatis dogma contendit. Nos vero satis ostendimus illud ab eodem Tertulliano, sive catholico, sive montanista recte assertum, ac contra alios, qui id negabant, egregie propugnatum.

Bullus tamen eidem Tertulliano nostro, etiam ubi contra Praxeam disputat, aliam censoriae severitatis notam inussit (Bull. defens. Nicoe. sect. 3, cap. 10. num. 5 et 11. pag. 403 et 416) . Quamvis enim concedat illum recte sentire de suprema Filii Dei ac Verbi divinitate, aeternitate, consubstantialitate, sive eadem illius ac Patris substantia; ipsi nihilominus 0838B videtur catholicae traditionis venis, quasi aureis scoriam aliquam intermiscuisse, absurde satis loqui, et in augustissimo Trinitatis mysterio ludere, nugasque sectari. Sed quis sibi facile persuadebit Tertullianum, tantae gravitatis hominem, de hoc Trinitatis mysterio in eo libro ludere et nugari, ubi praecipuum ac maximum illum Christianae fidei articulum, eodem Bullo fatente, totis animi viribus contra Praxeae aliorumque haereticorum errores, asserit ac tuetur? (Idem, ibid., § 2. cap. 7. num. 1. pag. 150) . Et certe a nobis jam probatum est orthodoxam sententiam ab illo non solum contra Praxeam aliosque haereticos, sed etiam adversus gentiles, quos, ea dissimulata, sibi facile, sicuti vidimus, conciliare poterat, perspicue doceri et explicari.

0838C Sed ne quid intactum relinquamus, ea omnia expendenda sunt argumenta, quae nobis a Petavio, Bullo aliisque objiciuntur. Primum itaque Petavius illud urgendum non censet, quod ab Auctore nostro scriptum legimus Filium, sermonemque Dei a Patre suo prolatum, ac veluti corporatum. Ecquid enim id urgeret? Nonne satis perspicue ostendimus corporis nomine nihil aliud ab eo intelligi, nisi sui generis substantiam, personam, atque hypostasin? Nec minus evidenter patefecimus, atque ex dicendis adhuc patebit, ipsum disertissime asseruisse Filium Dei merum esse spiritum, qui ex aeterni Patris sui intellectu et cogitatione procedit, ac nihil proinde corporei vel mimine admixtum habere potest.

Momenti igitur longe gravioris Petavius aliique ea 0838D esse putant, quibus idem auctor noster negasse ipsis videtur eamdem esse Patris aeterni, ejusque Filii substantiam. Etenim aperte, inquiunt, docet totam Dei substantiam esse in Patre, et illius quamdam tantum in Filio portionem. Quid enim his, aiunt, verbis clarius et expressius? Pater tota substantia est, Filius vero derivatio totius et portio, sicut ipse profitetur: Quia Pater Major Me Est (Joan. XIV, 28) . Totam igitur Divinitatis, inquiunt, substantiam Tertullianus in Patre ut pote majore, et in Filio ut pote minore partem tantum ac portionem esse arbitratus est (Tertull. lib. adv. Praxe. cap. 9) .

Urgent id adhuc ab illo asseri, ubi absurdum Mariionis, qui Patrem ex Virgine natum, et passum esse 0839A garriebat, errorem refellit: Non negans, inquit, Filium et Spiritum et substantiam Creatoris esse Christum ejus, concedas necesse est eos, qui Patrem non cognoverint, nec Filium agnoscere potuisse per ejusdem substantiae conditionem, cujus plenitudo intellecta non est; multo magis portio, certe qua plenitudinis consors (Tertul. lib. 3, advers. Marcion. cap. 6) .

Denique, ubi generationem Filii Dei cum sole ejusque radio componit, sic adhuc loquitur: Nam et Deus spiritus; et cum radius ex sole porrigitur, portio ex summa: sed sol erit in radio, quia solis est radius, nec separatur substantia, sed extenditur (Idem, Apologet. cap. 21, pag. 399) . Petavius itaque ex his omnibus concludit Filium Dei, juxta Tertulliani mentem, non totam substantiam divinam possidere, sed ejus 0839B duntaxat portionem, ac proinde non eamdem esse Patris aeterni ac Filii ejus substantiam, et naturam.

Verum si res ita se habeat, certe Tertullianus sibi ineptissime contradixit. Vidimus enim in superioribus articulis quam saepe, quam constanter, quam diserte asseveret unam plane, indivisam, et eamdem esse in Patre et Filio substantiam. At si Filius portionem, sive partem tantum illius habeat, ea utique non eadem in illo atque in Patre, sed sicuti pars a toto divisa est (Supr. hoc cap. art. 1) . Contra vero Tertullianus, uti vidimus, in alio adversus Marcionem libro haec litteris de illo mandavit: Non minori se tradidit omnia Creator (Idem, lib. 4, advers. Marcion. cap. 25) . Atqui si Filius unam duntaxat divinae substantiae portionem a Patre accepit, alia, qua 0839C privatur, procul dubio minor est. Numquid ergo Tertullianus Filium Dei Patre suo minorem esse, asseruit et negavit? Quis hoc credat?

Quid vero, quod in illo qui nobis objicitur, adversus Marcionem loco, Filius dicitur quidem substantiae divinae portio, sed ibi continuo adjicitur, certe qua plenitudinis consors. Atqui si ille substantiae divinae, quae simplicissima est, atque in eo et Patre, ut dictum ab eodem Tertulliano saepius animadvertimus, non separatur, consors, socius, et particeps est, eam utique totam possidet.

Praeterea si divinae substantiae portio, sive pars tantum aliqua sit in Filio, ipse Pater eam integram non habet. Pars enim illius erit in Filio, et a Patre distracta. In his ergo verbis: Pater tota substantia est, 0839D Filius vero portio, evidens plane repugnantia deprehendetur. Unius quippe rei, ac potissimum simplicissimae totum in uno, et pars in altero esse nequeunt. Cum nullus itaque tam absurdae contradictionis Tertullianum convincere possit, quid restat, nisi ut dicamus illum portionis nomine non intellexisse partem aliquam divinae substantiae, quam ille nec dividi, nec separari posse constantissime asseveravit.

Quo ergo, inquiet aliquis, sensu nomen portio ab eo sumitur? Nobis quidem haud reluctantibus probabitur eodem significatu accipi, atque partitio, seu participatio, et communicatio divinae substantiae, quam Pater in Filium derivavit. Nam Filius hoc ipso, qui nobis objicitur, adversus Praxeam loco dicitur 0840A derivatio totius et portio quae quidem verba ibi synonyma videntur. Ea autem derivatio vocatur portio, seu partitio; quia Pater totam suam substantiam cum Filio ita communicavit, ut ab illo tamen persona sua sit distinctus. Cum enim Filii Patrisque personae a se invicem distinguantur, suamque Filius a Patre cum tota eadem substantia divina acceperit, hinc portio, seu derivatio illius appellatur.

At hunc esse verum Tertulliani sensum colligi potest ex alia ejus adversus eumdem Praxeam argumentatione. Iste siquidem haereticus, et alii, qui stulte opinati sunt eumdem esse Patrem et Filium, contendebant his Lucae Evangelistae verbis: Spiritus Dei superveniet in te, et virtus Altissimi obumbrabit te, idem omnino significari ac si dixisset: Filius Dei 0840B Deus est, et virtus Altissimi altissimus est (Luc, cap. I, V\ 25). Tertullianus vero hanc haereticam interpretationem sic impugnat: Si hic, inquit, esset Evangelistae sensus, scripsisset utique: Deus superveniet, et Altissimus obumbrabit te (Tertull. lib. adv. Praxe. cap. 26) . Atqui non ita scripsit, sed virtus Dei, non directo, id est, nominativo casu Deum nominans, portionem totius intelligi voluit, quae cessura erat in Filii nomen. Dixit itaque his verbis, spiritus et virtus Dei, intelligi portionem, quia nomen Dei non nominativo, sed genitivo casu acceptum significat portionem, sive generationem, et derivationem Filii a Patre suo. Nam ea derivatione seu generatione, etsi omnem divinam substantiam acceperit, non eadem nihilominus est illius ac Patris persona. Quamobrem 0840C inceptum sermonem sic Auctor noster prosequitur: Sicut ergo sermo Dei non est ipse cujus est, videlice Patris; ita nec Spiritus, etsi Deus dictus est, non tamen ipse est, cujus dictus . . . Et ideo Spiritus Dei Deus, et Sermo Dei Deus; quia ex Deo, non tamen ipse, ex quo est. Quod si Deus Dei, tanquam substantiva res, non erit ipse Deus, sed hactenus Deus; quia ex ipsius substantia, qua et substantiva res est, et ut portio aliqua totius.

Audisne quomodo Dei Filius et sermo ibi aperte negetur esse Deus Dei, sed verus dicatur, sicut ejus Pater, Deus? Quamvis autem verus sit Deus, et eadem illius ac Patris substantia; quia tamen ex illius cogitatione et intellectione prodiit et genitus est, ab illo persona distinguitur. Hac autem generatione dicitur 0840D totius derivatio et portio, sive partitio et communicatio, sed qua, ut ille ait, plenitudinis consors est, id est, totam et eamdem habet Patris, a quo ortus est, substantiam et divinitatem.

Neque eos audiendos censemus, qui urgebunt: Is si sit Tertulliani sensus, ab eo nomen portio accipi impropria omnino, ac plane inusitata locutione. Suos enim Tertullianus libros barbaris, impropriis et inusitatis, uti nemo nescit et saepius observavimus, verbis ac nominibus aspersit. Nam ut plurima, in omnibus ejus libris passim obvia, nunc praetermittantur, nonne in hoc ipso, de quo disputamus, Apologetico, quem ad ethnicos antistites direxit, magis quam in aliis, latine, polite et emendate loqui debebat? 0841A At plures tamen in eo jam notavimus, et adhuc notabimus barbarismos, modosque loquendi improprios et insuetos. Nomen autem portio, eo quo notavimus sensu ideo adhibuit, ut Praxeam efficacius refelleret, qui effutiebat Filium persona nequaquam a Patre distingui.