Articulus IX. Solvitur aliud argumentum, inde petitum, quod Tertullianus dixisse videtur fuisse tempus, quo Filius Dei non erat.

Alia Petavius argumentatione, ex Tertulliani contra Hermogenem libro deducta, probari adhuc posse opinatur illi incompertam penitus fuisse Filii Dei aeternitatem. Africanus siquidem Auctor noster disertissime, uti Petavio videtur, pronuntiat tempus fuisse, quo Filius Dei non erat. Purum autem putumque 0850B illud Arii, et sectatorum ejus commentum putat eruditus ille vir a Tertulliano asseri, ubi Hermogenis, qui materiam Deo coaeternam esse garriebat, argumenta diluit. Materiae enimvero aeternitatem haereticus ille homo demonstrare eo nitebatur, quod Deus nunquam non Dominus fuerit. At Dominus, inquiebat, semper esse non potuit, nisi materiae, cujus semper dominus haberetur. Sed hoc Hermogenis argumentum refellit Tertullianus, negatque Deum semper fuisse Dominum (Tertull. lib. adv. Hermog. cap. 3) : Deus, enim, uti ait, substantiae ipsius nomen, id est, Divinitatis; Dominus vero non substantiae, sed potestatis. Dominus ergo tantum fuit, ex quo ea esse coeperunt, quae Deus in potestate habuit. Tum deinde sic prosequitur: Quia et pater Deus est, et 0850C judex Deus est, non ideo tamen pater et judex semper, quia Deus semper. Nam nec pater potuit esse ante filium, nec judex ante delictum. Fuit autem tempus, cum et delictum et filius non fuit, quod judicem, et qui patrem dominum faceret: sic et dominus non ante ea, quorum dominus existeret, sed dominus tantum futurus quandoque, sicut pater per filium, sicut judex per delictum; ita et dominus per ea, quae sibi servitura fecisset. Unde concludit Petavius a Tertulliano clare ac perspicue definiri fuisse tempus, quo Filius Dei non erat.

Neque respondendum est Tertullianum non de Dei, sed quolibet hominum filio loqui. Nam ubi de Dei Sophia, sive ipso Dei Filio, disserit, ibi de illo citat et interpretatur haec Proverbiorum verba (Proverb. 0850D VIII. t. 22. et seqq.) : Dominus condidit me initio viarum suarum: in opera sua ante saecula fundavit me . . . Prior autem abysso genita sum. Sic autem ille inde argumentatur (Tertull. lib. adv. Hermog. cap. 18) : Agnoscat ergo Hermogenes idcirco etiam sophiam Dei natam et conditam praedicari, ne quid innatum et inconditum praeter solum Deum crederemus. Si enim intra Dominum quod ex ipso, et in ipso fuit, sine initio non fuit, Sophia scilicet ipsius, exinde nata et condita; ex quo in sensu Dei ad opera mundi disponenda coepit agitari; multo magis non capit sine initio quidquam fuisse, quod extra Dominum fuerit. Ibi sane Tertullianus, inquient, palam asseverat Sophiam sive Dei Filium non fuisse sine initio, illudque accepisse; ac 0851A Sophiam tunc natam ac conditam, quando coepit ad opera mundi disponenda in sensu Dei agitari.

Totam autem hanc argumentationem, et integra Auctoris nostri verba retulimus, ne ullus nos aliquid aut dissimulasse aut praetermisisse causetur. Neque etiam dissimulabimus haec Tertulliani loca adeo obscura et difficilia quibusdam videri, ut argumentationi ex iis ductae nihil aliud respondendum censuerint, nisi his Hieronymi verbis, quibus Helvidio, ejusdem Tertulliani alia de causa auctoritatem proferenti respondet Hieronymus (lib. adv. Helvid.) : Et de Tertulliano quidem nihil amplius dico, quam Ecclesiae hominem non fuisse, id est, in varios haereticorum errores prolapsum. Sed hoc responso difficultatis nodus secatur, non solvitur. Nam Tertullianus hunc 0851B librum scripsit adhuc catholicus et Ecclesiae homo. Deinde vero, etiamsi in varios errores inciderit, atque, ut Hilarii verbis utamur, quanquam error hominis detraxit scriptis probabilibus auctoritatem (Hilar. Comment. in Matth. cap. V) , nos tamen supra ostendimus Catholicum de divina et aeterna Filii Dei generatione dogma ab illo, sive orthodoxo, sive haeretico constanter assertum ac vindicatum.

Vero itaque similior fortassis videbitur aliorum responsio, qui dicunt Tertullianum, acerrimi ingenii virum, haud insolito disputantium more in maxima de materiae aeternitate cum Hermogene haeretico contentione, paulo ultra, quam par erat, abreptum fuisse (Bull. defens. fid. Nicae., sect. 3, cap. 10, n. 4) . Nemini enim, vel mediocriter in legendis ejus 0851C libris versato, incompertum esse potest illum ad stabiliendam aliquam propositionem undique argumenta colligere, ac ea etiam quae non magni erant momenti. Non ergo, inquiunt, ex citatis hujus libri verbis judicandum est, quid ille de aeterna Filii Dei generatione senserit; sed ex aliis, ubi sedato pacatoque animo suam, uti vidimus, et totius Ecclesiae de suprema Filii Dei divinitate et aeternitate doctrinam explicavit.

Sed accuratius, si lubet, expendamus utrum ille verae et a se stabilitae doctrinae limites in objectis locis reipsa sit transgressus. In priore autem dixit Deum non semper fuisse dominum, sicut nec pater potuit esse ante filium, nec judex ante delictum. Atqui ibi quaestio non de patre et judice; sed tantum de 0851D domino erat. Exempla igitur sunt, quae ad confutandum Hermogenem adhibet. Cujuslibet autem, sive creati sive increati patris et judicis, exempla ad ejus propositum pariter conducebant.

Esto tamen, et concedamus, si lubet, illum de vero Deo Patre ejusque Filio loqui, numquid inficias ire potuit illum suo Patri esse coaeternum? Nonne satis superque probatum est quam praeclare ac saepe praedicaverit sermonem seu Filium Dei, qui Patris sui ratio est, semper in illo fuisse, nec unquam ab eo separatum, ac proinde esse aeternum? Quamobrem ubi dicit tempus fuisse; quo ille non erat, ibi procul dubio negare noluit ejus aeternitatem, quam saepius alibi asseruit ac tutatus est.

0852A Quis ergo, inquies, verborum ejus sensus, quibus eam tam aperte inficiari videtur? Nobis facile quidem persuadebis nihil aliud sibi voluisse, quam aliis supra explicatis, quibus dixerat tunc perfectam fuisse illius nativitatem, quando Deus ad mundum creandum aggressus est. Tametsi enim antea et ex aeterno, uti ostendimus, hic Filius Dei genitus fuerit; nondum tamen ex aeterni Patris sinu, seu intellectu, tanquam ex ejus matrice, vulva et corde excesserat. Ante res igitur creatas nec Filius esse, nec Patrem habere cognoscebatur? Cum autem Pater illum extra se emisit, tunc ejus generationem, et illum revera Filium Dei esse, homines agnoscere coeperunt. Tertullianus itaque ut frivolam Hermogenis ex voce Domini sumptam argumentationem efficacius everteret, 0852B dici posse arbitratus est fuisse tempus, quo nec Deum esse patrem, nec ejus Filium homines agnoscebant; quia hujus generatio et nativitas ipsis comperta et agnita non fuerat. Ast ubi eam agnoverunt, tunc, sicuti dictum ab eo vidimus, haec generatio perfecta fuit. De hac igitur perfecta, eo, quo notavimus, sensu generatione loqui videtur.

At hanc revera esse illius mentem confici potest ex citatis ipsiusmet adversus Hermogenem verbis: Sophia ipsius, inquit, exinde nata et condita, ex quo in sensu Dei ad opera mundi disponenda coepit agitari (Tertullian. lib. advers. Hermogen. cap. 18) ; quia haec ipsa Sophia, quae, illo, ut diximus, fatente, in Deo patre semper fuit, hominibus ex ipso nata apparuit, ac manifesta ipsis facta est. Non enim dixit 0852C eam tum primum ortam ac genitam. Nam hoc ipso loco, quo Hermogenis argutias explodit, illam ab aeterno ortam fuisse disertissime praedicat: Si necessaria est, inquit, Deo materia ad opera mundi, ut Hermogenes existimavit, habuit Deus materiam longe digniorem et idoneiorem, non apud philosophos aestimandam, sed apud prophetas intelligendam, Sophiam suam scilicet. Haec denique sola cognovit sensum Domini. Quis enim scit quae sunt Dei, et quae in ipso, nisi spiritus qui in ipso? Sophia autem spiritus. Unde ille concludit: Quis non hanc potius omnium fontem et originem commendet, materiam vero materiarum non sibi subditam, non statu diversam, non motu inquietam, non habitu informem, sed insitam et propriam, et compositam, et decoram, quali Deus potuit egisse, sui 0852D magis quam alieni egens? At quis non intelligit ibi a Tertulliano asseri Sophiam Dei, ab omni aeternitate fuisse a Patre suo genitam, quae spiritus tantum est, ac Dei Patris consiliarius, quae ab eo non statu, id est, ut supra notavimus, substantia est diversa, sed propria, ac semper insita fuit, et qua sola, nec ulla alia re, ad mundi creationem egebat, si tamen Deus aliquo unquam eguisse dici possit?

His porro ita stabilitis, Hermogeni Deum materia indiguisse, atque adeo ipsi esse coaeternam effutienti respondet: Idcirco etiam Sophiam Dei natam et conditam praedicari, ne quid innatum et inconditum praeter solum Deum crederemus (Ibid.) . Dicit itaque Sophiam, seu Sermonem et Filium Dei, aliquando natam praedicari, 0853A et agitari coepisse juxta citatum ab illo prophetae dictum, Eructavit sermonem optimum: Atque ita natus, inquit, Sermo Dei, qui et ejus Sophia est; quia ex sinu Patris sui, in quo ab aeterno genitus latuerat, tuno exivit, et excessit, atque ita, ut diximus, perfecta fuit ejus nativitas; quia tum, nec antea hominibus patefacta et demonstrata est. Quemadmodum autem haec ipsa Filii Dei generatio, ita etiam divini ejus Patris dominatio, imo et paternitas, a creaturis rationis compotibus coepit mundi primordio agnosci, et Deus sicut Patris, ita et Domini appellari nominibus. Porro autem hanc esse Tertulliani mentem, inde conficitur, quod ibi disputet adversus Hermogenem, qui contendebat Deum ab aeterno non esse Dominum, nisi habuerit extra se materiam, cujus 0853B revera dominus fuerit. Caeterum, quamvis Tertullianus ab omni argumentationis hujus difficultate sese penitus non extricaverit; nemo tamen inde concludere merito potest ab illo negatam fuisse Filii Dei aeternitatem, ac divinam naturam. Quis enim nescit intellectu difficillima quaedam documenta a pluribus haud dubitanter asseri, qui omnes quibus implicantur difficultatum nodos penitus solvere non possunt? At evidentissime ostendimus quam constanter, quam diserte, et sine ullis verborum ambagibus Tertullianus asseruit ac vindicavit Filii Dei aeternitatem divinamque ejus naturam. Sed illam adhuc alibi non minus perspicue praedicat, quemadmodum in sequenti capite videbimus.