Articulus III. Christum violentis Judaeorum suffragiis, sicut ipse praedixerat, in crucem a Pilato Syriae procuratore actum, sponte et cum verbo spiritum dimisisse; de solis tum deliquio, in arcana relato, ac de Christi sepultura.

Quanquam tot tamque stupenda Christi miracula invictissime adversus Judaeos, ac quoscumque alios illum vere Deum et hominem fuisse, ac cum hominibus vixisse demonstrent; hoc tamen Tertullianus satis sibi non esse arbitratus est. Pergit enim, nec minus luculenter demonstrat id adhuc stabiliri confirmarique 0859D posse aliis similibus miraculis, quae ab illo ante et post mortem edita sunt. Eum ergo sequamur, et de illa Christi morte disserentem audiamus: Ad doctrinam, inquit, ejus quia (manuscripti codices, qua) revincebantur, magistri, primoresque Judaeorum ita exasperabantur, maxime quod ad eum ingens multitudo deflecteret, ut postremo oblatum Pontio Pilato, Syriam tunc ex parte Romana procuranti, violentia suffragiorum in cruce (manuscripti codices, Jesum) dedi sibi extorserint (Tertullian. Apologet. cap. 21. p. 400) . Cyprianus vero haec ab Auctore nostro sic mutuatus est, ut quaedam etiam decerpserit illius verba: Hunc, inquit, magistri eorum, Judaeorum, atque primores, hoc est, quos et doctrina ille et sapientia revincebat, 0860A accensi ira, et indignatione provocati, postremo detentum Pontio Pilato, qui tunc ex parte Romana Syriam procurabat, tradiderunt, crucem ejus, et mortem suffragiis violentis ac pertinacibus flagitantes (Cyprian. de idolor. vanit.). Quod autem uterque ac postea Lactantius tam diserte appellant Pilatum Syriae procuratorem, hoc non caret difficultate: sed eam in nostra ad hujus libros dissertatione enodare tentavimus. Rationem quoque reddidimus cur Judaei dicantur doctrina Christi exasperati, hoc est, asperiores facti, sive, ut ait Cyprianus, ira et indignitate accensi, quia legem eorum solvebat et antiquabat (Dissertat. in Lactan. c. 18. art. 2) .

Addit autem Tertullianus: Praedixerat et ipse ita facturos. Parum hoc (in manuscriptis desideratur 0860B pronomen hoc), si non et prophetae retro (Tertullian. Apologet. cap. 21. pag. 401) . Sed haec paulo fusius apertiusque a Cypriano his verbis explicata sunt: Hoc eos facturos et ipse praedixerat, et prophetarum omnium testimonium sic ante praecesserat, oportere illum pati, ut non sentiret tantum mortem, sed ut vinceret (Cyprian. de Idolor vanit.). Quo autem modo Christus inferendam sibi a Judaeis necem praedixerit, non unus tantum, sed omnes Evangelistae maximo plane consensu testificati sunt. Ab ipsis quoque veteris Testamenti prophetis annuntiatam fuisse alibi ostendimus.

Tum deinde Auctor noster: Et tamen suffixus cruci spiritum cum verbo dimisit, praevento carnificis officio (Matth., c. 20, V\. 18, 19; Marc., 10. 35; Luc., 10, 0860C 33 et 18, 31; Johann., 3, 4 et 8; Act. 12, 32; Dissertat. in Lactant. cap. 8. art. 2; Tertullian. Apol. cap. 21. p. 401) . Ita quidem Rigaltius. Sed miram plane adverte ibi, sicut alibi, ejus diligentiam. Non aliam quippe notavit diversam lectionem, nisi, et tandem, pro, et tamen. At in omnibus nostris manuscriptis exemplaribus, sicut et antea editis, haec habentur: Et tamen suffixus, multa mortis illius propria ostendit insignia. Nam spiritum cum verbo sponte dimisit, praevento carnificis officio. Si omnia autem haec verba Rigaltio non arridebant, cur nulla data ratione, et illa abstulit, et verbum sponte, quod apud Cyprianum, Tertulliani sequestrem, fidumque interpretem sic legitur: Crucifixus, praevento carnificis officio, spiritum sponte dimisit (Cyprian. de Idolor. 0860D vanit.). Nonne Rigaltius intelligere hinc potuit eadem esse Tertulliani verba, quae Cyprianus in hujus Apologetici codice haud dubie legerat? Numquid etiam oblitus fuerat, aut dissimulare potuit quod a Lactantio similiter scriptum observavimus: Suspensus atque affixus, exclamavit ad Dominum voce magna, et ultro spiritum posuit (Dissertat. in Lactan. cap. 18. art. 3) . Obiter autem adverte his verbis, voce magna, idem significari atque his Tertulliani nostri, cum verbo dimisit. Ut quid tandem Rigaltius alia abrasit ejusdem Tertulliani verba, quibus adversus Judaeos, aliosque probare voluit Christum Deum et hominem sponte sua esse mortuum, quemadmodum facta tunc ab eo miracula demonstrabant?

0861A Quod vero ille, ac postea Cyprianus dicunt, praevento carnificis officio, illud planius et enodatius his Lactantii verbis explicatur: Fixus cum spiritum deposuisset, necessarium carnifices non putaverunt ossa ejus suffringere, sicut mos eorum ferebat (Lactant. lib. 4, divin. Instit. cap. 26) . De hoc autem more Lipsius disputat, quem si lubet et vacat, adire poteris (Lips. lib. 2, de cruce, cap. 14, pag. 663, tom. 3) .

Prosequamur interim, et, quid de Christo moriente addat Tertullianus, videamus: Eodem, inquit, momento, quo animam agebat, dies, orbem signante sole, subducta est. Deliquium utique putaverunt, qui id quoque super Christo praedicatum non scierunt (Tertullian. Apologet. cap. 21, pag. 401) . Et haec quidem, nec plura leguntur in omnibus codicibus, cum editis 0861B antiquioribus, tum manu qualibet exaratis. Sed in editione sua haec adjecit Rigaltius: ratione non deprehensa, negaverunt. Atque ita ille textui Tertulliani haec addidit, sicuti non pauca pluribus aliis in locis ex eo abstulerat. Unde autem illa desumpserit nobis nec ille indicat, nec divinare utique possumus. Duobus autem usus est manuscriptis hujus libri codicibus, Puteano et Pithoeano, ac variis Fuldensis lectionibus. Puteanum autem antiquitate sua venerandum, et Pithoeanum prae manibus habemus, in quibus superaddita illa verba non occurrunt. Notare igitur Rigaltius debebat utrum inter variantes Fuldensis exemplaris lectiones reperiantur, et cur hujus solius auctoritatem caeteris omnibus praetulerit.

De memorata deinceps a Tertulliano solis defectione, 0861C ejusque praedictione alibi disseruimus (Dissert. in Lactant. cap. 8, art. 2) . Quantum vero ea perculsi fuerint non solum Judaei, sed etiam gentiles, ex his conjice subsequentibus Auctoris nostri verbis: Et tamen eum mundi casum relatum in arcanis vestris habetis (Tertullian. ibid) . Quae quidem ita in nostris codicibus, sicut in Rigaltii editione scripta sunt. At quis non laudabit singularem eruditi illius viri sedulitatem, qui nos ibi admonuit in aliis editionibus, pro arcanis, positum archivis? Majori tamen laude dignus procul dubio foret, si hac aliisque nonnullis similibus certe levissimis lectionibus notatis, alias longe plures et gravioris profecto momenti non praetermisisset. Nam archiva idem plane significant atque arcana, quae, Festo et Servio testibus, dicuntur secreta et 0861D clausa, et a quibus omnes arcentur (Festus, lib. 20, de Verbor. significat.; Servius in Virgil. lib. 1. Aeneid. V. 266) .

Porro autem illud solis deliquium in arcana gentilium relatum esse Auctor noster asseverat; quia illud et alia, quae ante et post Christi mortem evenerant, a notariis publicis, aut aliis descripta in eorumdem gentilium archivis servabantur. Quae autem haec sint archiva sive arcana, an Romanorum vel aliorum gentilium, ex his forsitan colligi poterit, quae paulo post dicemus de Pilati ad Tiberium imperatorem de Christo litteris.

Interea vero animadvertemus manus adhuc a Rigaltio illatas his subsequentibus Tertulliani verbis: 0862A Hunc Judaei detractum de cruce, et sepulcro conditum, magna etiam militaris custodiae diligentia circumsederunt (Ibid.) . In nostris siquidem manuscriptis et antea editis exemplaribus legitur: Tunc Judaei . . . . . magna etiam militari manu, custodiae diligentia circumsederunt. Quid autem ibi nocebant haec verba, magna militari manu? Nonne his Auctor noster significantius expressit non parvum fuisse militum numerum, qui sepulcrum Christi diligentissime custodiebant? Sed caetera prosequamur.