Articulus IV. De Christi a morte ad vitam regressu, apparitionibus in Galilaea, ordinalis ad disseminandum Evangelium discipulis, illius in coelos ascensu, et iis omnibus a Pilato ad Tiberium imperatorem relatis: cur Caesares Christo credidissent, si non essent saeculo necessarii.

0862B

Pergit Tertullianus, certioresque nos facit Christum praedixisse fore ut tertia post mortem suam die ad vitam revocaretur (Tertullian. Apologet. cap. 21, pag. 401) . Recte quidem, quemadmodum a nobis alibi explicatum est (Dissert. in Lactant. cap. 8, art. 2) . Suis autem Christus stetit promissis, et rediit ad vitam. At postquam ita resurrexisset, ejusdem auctoris nostri verba sunt: nihil in sepulcro repertum est praeterquam exuviae sepulcri (Ibid.) . In codicibus nostris et aliis editionibus, sepulti; et melius quidem. Nam exuviae dicuntur imprimis hominum, et aliquando bestiarum. Quamobrem Lactantius: In sepulcro, inquit, nihil 0862C repertum est, nisi exuviae, quibus convolutum corpus incluserant (Lactant., lib. 4 divin. Institut., cap. 29; Dissert. in Lactant. cap. 19, art. 2) .

In eadem quoque nostra de hujus libris dissertatione ostendimus quomodo ea explanaverit, quae a Tertulliano de Christi morte, sepultura, et resurrectione dicta, atque hunc in modum ibidem subjuncta sunt: Nec ille Christus redivivus se in vulgus eduxit, ne impii errore liberarentur (Tertullian. Apologet. cap. 21, pag. 402) . Ibi autem demonstravimus hunc loquendi modum, qui non solum a Tertulliano et Lactantio, sed Cypriano etiam, ac sacris nostris Scriptoribus adhibetur, plane immerito ab heterodoxis quibusdam vexari (Dissert. in Lactant. loc. supr. cit. et cap. 17, art. 5) .

0862D Posthaec vero Tertullianus de Christo, ad vitam revocato, haec tradidit: Cum discipulis quibusdam apud Galilaeam Judaeae regionem ad quadraginta dies egit, docens eos quae docerent (Tertullian. ibid.) . Quid ergo? Numquid Christus per totum illud tempus in sola Galilaea, ac cum quibusdam tantum discipulis suis versatus est? Nonne et alibi, et omnibus discipulis apparuit? Sed Tertullianus, quia in hoc libro brevitati studebat, non id quidem negat, ac quae in Galilaea sunt acta, narrasse sibi satis esse censuit. At Cyprianus, quamvis illum sequatur, non tam stricte, sed generaliter scripsit: Apparuit discipulis suis talis . . . . . fuerat . . . . . ad dies quadraginta remoratus est; ut de eo ad praecepta vitalia instrui possent, et discerent 0863A quae docerent (Cypria. de idolor. vanit.). De his autem Christi apparitionibus, et doctrina qua discipulos suos imbuit, in aliis dissertationibus disputavimus (Dissertat. in Lactant. cap. 19, art. 3; et Dissertat. in Caecil. de mort. persecut. cap. 4, art. 2) .

In iisdem etiam enucleavimus quid significent haec subsequentia Tertulliani verba: Dehinc ordinatis eis ad officium praedicandi per orbem, circumfusa nube in coelum est ereptus (Tertullian. loc. cit.). In nostris vero exemplaribus, et aliis ante Rigaltium editis legimus: In coelum est receptus. Numquid Rigaltius illum loquendi modum ferre non potuit? Cur ergo his potius non usus est Cypriani verbis: In coelum circumfusa nube sublatus est (Cypr. lib. de idolor. vanit.)? Nonne melius ex discipulo, si id liceret, magistrum 0863B correxisset? Sed auctoribus sua verba relinquenda sunt. Alias enim actum esset de genuinus veterum scriptorum operibus.

Addit Tertullianus Christum ad coelos conscendisse: Multo melius, quam apud vos, gentiles, asseverare de Romulis Proculi solent (Tertullian. loc. cit.). Rursus vero in iisdem nostris et editis codicibus, Rigaltio antiquioribus: Multo verius . . . de Romulo Proculi solent. Quis autem non videat hanc potiorem genuinamque esse Tertulliani lectionem? Nam ibi asserit multo verius esse Christum in coelos ascendisse, quam Romulum, quamvis Proculi, id est, ii qui Proculi perjurio abutuntur, affirmare soleant visum a se Romulum in coelos ascendentem.

Denique Auctor noster adjecit: Ea omnia super 0863C Christo Pilatus, et ipse jam pro sua conscientia christianus, Caesari tunc Tiberio nuntiavit. Sed et Caesares credidissent super Christo, si et Caesares non essent saeculo necessarii, aut si christiani potuissent esse caesares (Ibid.) . Mutuam autem his verbis alia, ab eo superius scripta, dant utique lucem. Haec autem totidemque sunt: Tiberius annuntiata (manuscripti nostri, et antiquae editiones, annuntiatum) sibi ex Syriae Palaestina, quae (Pamelius, quod) illic veritatem istius divinitatis revelaverant (iidem manuscripti, et aliae antiquiores editiones, revelaverat) detulit ad senatum cum praerogativa suffragii sui. Senatus, quia non ipse probaverat, respuit. Caesar in sententia mansit, comminatus periculum accusatoribus Christianorum (Tertullian. ibid. cap. 5, pag. 291) . Eusebius vero totum hunc Tertulliani, 0863D indicato ejus nomine, locum transcripsit. Prius autem narrat morem invaluisse, ut provinciarum rectores, quidquid novi apud ipsos contigisset, Imperatori nuntiarent. Quamobrem Pilatus, de resurrectione, inquit, Servatoris nostri Jesu Christi, cujus per universam Palaestinam celebris fama erat, ad Tiberium principem retulit, multa quoque alia ejusdem miracula se auditu accepisse significans, et qualiter denuo ad vitam revocatus, a plerisque jam Deus haberetur. At Tiberium quidem ad senatum retulisse perhibent, sed senatum hujusmodi relationem aspernatum fuisse, specie quidem, eo quod senatus auctoritas ad id non exspectata videbatur, cum tamen lex vetus apud Romanos esset, ne quis absque decreto senatus pro Deo haberetur; re autem ipsa eo 0864A quod salutaris divinae doctrinae praedicatio auctoritate et auxilio hominum non indigeret. Cum igitur senatus relationem de Servatore repudiasset, Tiberius tamen in pristina sententia perseverans, nihil adversus doctrinam Christi durius molitus esse dicitur (Euseb. lib. 2, histor. Eccles. cap. 2, pag. 40) . Ita Valesius interpretatus est verba Eusebii graeca, quae, quia paulo longiora sunt, hic non transcribimus. Deinde vero Eusebius Tertulliani verba graecam in linguam sic transtulit: Τιβέριος οὖν ἀγγελθέντος αὐτῷ ἐκ Παλαιστίνης τοῦ δόγματος τούτου, ἔνθα πρῶτον ἤρξατο, τῇ συγκλήτῳ ἀνεκοινώσατο. Δῆλος ὢν ἐκείνοις ὡς τῷ δόγματι ἀρέσκεται· ἡ δὲ σύγκλητος, ἐπεὶ οὐκ αὐτὴ ἐδεδοκιμάκει, ἀπώσατο. Ὁ δὲ ἐν τῇ αὐτοῦ ἀποφάσει ἔμεινεν, ἀπειλήσας θάνατον τοῖς τῶν χρίστιανῶν κατηγόροις. Valesius vero haec iisdem latinis verbis reddidit, quae 0864B in codicibus nostris et editionibus ante Rigaltium exhibita vidimus. Verum in suis notis, approbata ejusdem Rigaltii emendatione, verba graeca Eusebii, aut alterius, ut ipse putat, interpretis corrupta esse opinatur. Sed si ipsi suboluissent quae a Rigaltio in textu Tertulliani immutata sunt, potius graeco scriptori fortasse subscripsisset.

Quidquid porro sit, ex utraque lectione satis perspicitur Tertulliani sensus, nec de illa esse potest ulla difficultas, nisi in his verbis, quibus Tiberius dicitur pro sua conscientia jam fuisse christianus. Nam ibidem dixit, Caesares non credidisse, quia Caesares erant. Sed ibi verbo credere nihil videtur aliud significasse, nisi publicam Christianae religionis professionem. Pro sua igitur conscientia Tiberius erat christianus, 0864C sed ausus non est id palam profiteri.

At cur, inquies, adjecit Auctor noster: Caesares credidissent, si non essent saeculo necessarii? Respondet Rigaltius illud ideo dictum fuisse, quia, uti infra videbimus, persuasum habebant fore ut mundus, quem nolebant tam cito destrui, cum Romano imperio everteretur. Sed quaenam, obsecro te, ex hoc errore induci potest vitae unius aut alterius Caesaris necessitas? Nonne autem Tertullianus dicere potuit Caesares saeculo esse necessarios, id est, saeculi et populorum moribus, ac praesertim receptis religionum institutis tanta necessitate obstrictos, ut ea sine seditionibus, atque imminenti etiam et capitis et imperii subvertendi periculo labefactare aut immutare non possent?