Articulus V. Vera esse ea omnia, quae de Christo Deo et homine dicta sunt; nemini fas esse de religione sua mentiri; Christianos absque ulla ambiguitate aut dissimulatione palam et in tormentis etiam dirissimis clamasse Deum a se per Christum coli, nec id posse improbari a Judaeis, qui Deum per Moysen, nec a gentilibus, qui per Orpheum, Musaeum, Melampum et Trophonium falsos deos colere didicerant.

0864D

Quae hactenus de Christo, sive Deo Deique Filio, sive vero homine, a Tertulliano scripta vidimus, haec ille verissima esse tanta asseveratione affirmat, ut nullum, ne minimum quidem, relinquat de iis dubitandi 0865A locum. Nam ethnicos ipsos sic compellat: Hic est ordo nostrae institutionis, hunc edidimus et sectae et nominis censum cum suo auctore (Tertullian., Apolog., c. 21, p. 403) . Census autem ab eo dicitur recensio, recognitio et explicatio. In hoc autem nemo, inquit, aliud prorsus esse existimet, quod occultatum aut dissimulatum voluerim. Nihil enim his, quae retuli, verius esse potest; quia nec fas est ulli, ait, de sua religione mentiri.

Christianorum autem pectoribus tam alte insitum erat illud documentum, ut exquisitissimis quibuslibet suppliciis torqueri et necari mallent, quam interrogati de sua religione, aliquid, imo suum duntaxat christianum nomen, aut negare aut dissimulare. Quocirca Justinus martyr, ut alibi diximus, similiter 0865B gentilibus dicebat: Considerate, ὅτι ἐκ τοῦ εφ᾽ ἡμῖν εἶναι ἀρνεῖσθαι ἐξεταζομένους, οὐ βουλόμεθα ζῇν ψευδολογοῦντες, Quod in nostra potestate est, ut cum inquirimur, negemus; sed nolumus vivere mendaciter, id est, nolumus vivere, religionem nostram mentientes, aut dissimulantes (Justin., Apologet., I ad Antonin., p. 57, t. I Apparat., p. 357) . Tantum autem piaculum esse putabant, quando de religione sua interrogabantur, dictis respondere ambiguis; ut, ipso adhuc Tertulliano teste, qui martyrium magis timebant, hi ipsi torqueri necarique maluerint, quam tres sanctissimae Trinitatis personas confitendo, plures dicere deos.

Cur autem omne de religione mendacium, aut quaelibet dissimulatio, penitus damnetur, si quaeras, respondebit Tertullianus, eo quod qui aliud a se coli dicit, 0865C quam colit, negat quod colit, et culturam et honorem in alterum transfert, et transferendo jam non colit, quod negavit (Tertullian., Apologet., c. 21, c. 403) . At Rigaltio placuit haec delere verba, et honorem. Quis autem ea ibi non inutilia esse diffitebitur? Non enim cultura et honor omnino synonyma sunt; et quamvis essent, nemo tamen negabit Tertullianum iis uti potuisse. Sed haec minimi, nisi ad notandam Rigaltii audaciam, sunt momenti. At certe longe gravioris ponderis est haec Auctoris nostri ratiocinatio: qui dicit Jovem verbi gratia a se coli, et alium Deum colit, is Jovem deum esse negat, et ejusdem Jovis cultum et honorem in alium transfert, ac sic transferendo, non ipsum, sicuti dicebat, Jovem colit, illumque deum esse negat.

0865D Quapropter nos Christiani, inquit ille, rejecta omni prorsus dissimulatione, fraude, et ambiguitate, palam dicimus, et vibis ethnicis torquentibus, lacerati et cruenti vociferamur: Deum colimus per Christum (ibid., c. 403 et seq.) , per quem, seu quo docente, nos didicimus quis verus sit Deus, quem omnes colere debent. At homo, arguebant ethnici, fuit Christus. Esto, respondet Tertullianus; non idcirco tamen Christiani eum colentes torqueri et occidi ab ethnicis debebant, nisi hi Judaeos, Graecos, ac Romanos etiam eodem modo condemnarent. Nam Judaei, inquit, Deum per hominem Moysen colere didicerunt (ibid., p. 23) . In suis quippe libris Moyses docuit qua ratione, quibusque ritibus Deus ab illis coli debebat.

0866A Graecos vero Orpheus Pieriae, pergit Auctor noster, Musaeus Athenis, Melampus Argis, Trophonius Boeotiae initiationibus falsorum deorum homines obligaverunt (ibid.) , hoc est alligaverunt et obstrinxerunt. Nos vero alibi ostendimus ab Orpheo introducta fuisse Liberi sacra et festa, quae idcirco orphica appellata sunt (Dissertat. in Lactant., cap. 30, art. 3) . Alio autem in loco citavimus Diodori Siculi verba, quibus narrat Herculem venisse Athenas, ut matris Eleusinae initiaretur mysteriis, quorum Musaeus Orphei filius προεστηκώς, praefectus erat, qui proinde docebat quomodo his homines obligarentur (tom. I Apparat., lib. III, dissert. 2, cap. 35, p. 1280) .

Praeterea idem Diodorus Siculus, quemadmodum in nostra de Lactantii libris dissertatione annotavimus, 0866B litteris mandavit Melampodem ex Aegypto in Graeciam transtulisse sancita Baccho orgia (Dissertat. mox. cit., Diodor., lib. I, biblioth., p. 61) . Subjunxit etiam fabulosam de Saturno, ac Titanibus, atque deorum affectionibus narrationem, quae tametsi omnibus non probetur, non parum tamen conducit ad Tertulliani nostri propositum.

Trophonius porro Ergini, aut potius Apollinis filius esse ferebatur, cujus oraculum, sicut alibi Tertullianus ait, in Boeotia exstabat (Tertullian., loc. cit. et lib. de Anim., c. 46) . At plura de eo, et aedificatis ab eodem Trophonio deorum, ac nominatim Apollinis Delphici, templis memoriae prodiderunt Pausanias, Lucianus, Cicero, Philostratus, Erasmus, et alii a nobis in superiori de Arnobii libris dissertatione 0866C citati (Pausan., lib. 9 de Boeot., p. 311; Lucian., Dial. Menip., etc., p. 116 et seq.; Cicer., lib. 1, Tuscul., p. 134; Philostr., lib. VIII de Vit. Apollon., p. 420 et seq.; Erasm., Adag. chil. 1, adag. 77; Dissertat. in Arnob., cap. 24, art. 2; Dissertat. in Lactant., cap. 30, art. 4) . Quis autem non videt eorum testimonio satis superque probari ab illo, et aliis a Tertulliano memoratis, homines initiationibus deorum ab aliis hominibus fuisse illigatos? Demum ille adjecit Numam Pompilium operosissimis Romanos onerasse institutionibus. Quam autem id verum sit, a nobis demonstratum est.

Recte ergo ex his concludit Tertullianus non minus Christo, etiamsi homo tantum esset, quam his licuisse aliquam commentari divinitatem, quam homines 0866D colere doceret. At Christus non solum homo fuit, sed veram cum suo aeterno Patre divinitatem habet, rem, uti Auctor noster ait, propriam; quia ipsi, sicut Patri suo, propria est (Tertullian., Apolog., c. 21, c. 404) . Non enim ille, quemadmodum Numa Pompilius, rupices, id est, sylvicolas, feros, et barbaros, ut alibi ipse Tertullianus explicat (idem, lib. de Pallio, cap. 4, et de Anim., cap. 6) , homines injecto falsorum deorum terrore, ad humanitatem temperavit, sed politos et urbanos in agnitionem veri Dei oculavit, hoc est, illis dedit veri Dei vivendi, seu cognoscendi facultatem. Eodem enim sensu alibi de hirundine dixit: Pullos novit oculare rursus de sua chelidonia (idem, lib. de Poenit., c. 12) . Quamobrem 0867A Cyprianus, eum more suo imitatus, Christi, sicut ille, discipulos ideo per orbem dispersos esse docet, ut caecos et ignaros ad agnitionem veritatis ocularent (Cypr., de Idolor. vanit.). Quin etiam Pontius Cypriani diaconus in ejus vita, ac de illo scripsit: Nondum secunda nativitas novum hominem splendore toto divinae lucis oculaverat (Pontius in vit. Cyprian., v. init.). Quis porro ex his, quae hactenus disputata sunt, non percipit quam merito jure Tertullianus conficiat Christianos ab Ethnicis et Judaeis iniquissime crujari, et interfici, quia cum verum Deum per Christum agnovissent, ejusque professi fuissent religionem, neutrum negare, imo ne dissimulare quidem volebant?