Articulus VII. Quam praeclare Tertullianus superius argumentum inde confirmet, quod daemones ab iis, quae obsidebant, hominum corporibus vario modo ejicerentur vel ab exorcistis, vel aliis Christianis, quos timentes odio habebant, ipsisque erant subjecti: quo sensu desperata dicitur illorum conditio; ac de poenae mora, qua solatium frundae malignitatis habere feruntur.

Ethnicos acerrime adhuc urget Tertullianus, palamque omnibus facit quanta fuerit christianorum ad fugandos daemones, eosque ex obsessorum hominum 0888D corporibus pellendos potestas, quantumque in illos imperium: Nam de contactu, inquit, deque afflatu nostro, contemplatione et repraesentatione ignis illius correpti, etiam de corporibus nostro imperio excedunt inviti, et dolentes, et vobis praesentibus erubescentes (Tertullian. Apologet. cap. 23, col. 410) . Ethnici igitur nulla profecto ratione, nec nisi obfirmata prorsus, nec unquam vincenda obstinatione negare poterant et daemonum imbellicitatem, et miram Christianorum in eos potentiam, qua religionis suae veritatem meridiano Sole clarius demonstrabant.

At rogabit forsitan aliquis utrum ibi Tertullianus de nostris tantum exorcistis loquatur. Nam Cyprianus ubi de his, quae tempore suo fleri solebant, ad 0889A Magnum scribit, ibi daemones ab Exorcistis nominatim fugatos sic utique testificatur: Quod hodie etiam geritur ut per exorcistas voce humana, et potestate divina flagelletur, et uratur, et torqueatur diabolus (Cyprian. Epist. 69 ad Magnum. pag. 187) . Nonne etiam, inquiet alius, de iisdem Exorcistis ipsemet Tertullianus alio in libro haec fecit totidemque verba: Exemplum accidit, domino teste ejus mulieris, quae theatrum adiit, et inde cum daemonio rediit. Itaque in exorcismo cum oneraretur spiritus immundus quod ausus esset fidelem aggredi: Constanter, et justissime, inquit, feci, in meo eam inveni (Tertull. lib. de Spectac. cap. 26) ? Nonne etiam rursus alibi: Quo ore Christianus thurarius, id est, qui thus idolis incendit, si per templa transibit, fumantes aras despuet, 0889B et exsufflabit, quibus ipse prospexit? Qua constantia exorcisabit alumnos suos, hoc est, daemones, quibus domum suam cellariam praestat? Ille quidem si excluserit daemonium, non sibi placeat de fide. Neque enim inimicum exclusit. Facile debuit de eo impetrare, quem quotidie pascit (Idem, lib. de Idolol. cap. 2) .

Respondere quidem aliquis posset in utroque illo Tertulliani loco non Exorcistas nominari, sed exorcismos, sive adjurationes, quae ab omnibus procul dubio Christianis adhiberi poterant. Verum nemo negare potest ab Exorcistis imprimis, sicut ait Cyprianus, expulsos ex hominum corporibus daemonas, atque id satis Auctori nostro fuisse ad probandam Christianorum in eosdem daemonas potestatem.

0889C Sed ulterius ille progreditur, et in citato Apologetici loco de omnibus loquitur generatim Christianis daemones ejicientibus. Nam ille haud dubitanter affirmat tantam fuisse multitudinem gentilium, quos Christiani a daemonum incursionibus liberabant, ut hi, sublato beneficio illo, sese satis superque ab immani eorumdem gentilium crudelitate vindicassent. En ipsa ejus verba: Quis vos ab illis occultis, et usquequaque vastantibus mentes et valetudines vestras hostibus raperet, a daemoniorum incursibus dico, quae de vobis sine praemio, sine mercede depellimus? Suffecisset hoc solum nostrae ultioni, quod vacua exinde possessio immundis spiritibus pateret (Tertullian. Apologet. cap. 37, col. 460) . Ad Scapulam praeterea hunc ille scripsit in modum: Et quanti honesti viri (de vulgaribus 0889D enim non dicimus) aut a daemoniis aut valetudinibus remediati sunt (Idem, ad Scapul. cap. 4) . Quis autem haec non solum ab Exorcistis, sed ab omnibus christianis facta fuisse diffitebitur? Minor enim erat tunc exorcistarum numerus, quam ut ii soli tantam hominum multitudinem a daemonum incursibus liberarent.

Quamobrem cum ethnici objicerent Christianos reipublicae prorsus esse inutiles, illos sic refellit: Quanti habetis, qui jam de vobis daemonia excutiant? (Ibid. cap. 43) . Atque ita quidem in nostris codicibus manuscriptis. Non minus autem bene in antiquis editionibus, Quantas; et in Lacerdae editione, Quando. Tertulliani enim sensus est: Si Christiani 0890A reipublicae inutiles sunt, quanti ergo aestimatis, quove in pretio eos habetis, qui tot daemonia, tamque saepe ex vobis depellunt?

Verum quid argumentatione opus est? Nonne ipse disertissimis verbis edixit? Jussus a quolibet Christiano loqui spiritus ille, tam se daemonem confitebitur de vero, quam alibi deum de falso (Ibid. cap. 23) . Nonne etiam ad eumdem Scapulam iterum scripsit? Daemones non tantum respuimus, verum et revincimus, et quotidie traducimus, et de hominibus expellimus, sicut plurimis notum est (Idem, lib. ad Scapul. cap. 3, 4) . At quis non videat haec non de exorcistis tantum, sed de omnibus dicta fuisse Christianis? Maxima ergo erat non modo exorcistarum, sed omnium Christianorum in daemones potestas, 0890B qua illos ex ethnicorum corporibus saepissime ejiciebant.

Si quis autem inquirat unde, aut quo nomine eam haberent, huic respondebit Tertullianus: Omnis nostra, hoc est, Christianorum in illos daemones dominatio, et potestas de nominatione Christi, sive prolato, quando daemones adjurabant, Christi nomine valet, et de commemoratione eorum, quae sibi a Deo per arbitrum Christum imminentia expectant (Idem, Apologet. cap. 23, pag. 410) . Nonnulli vero, nullius tamen manuscripti codicis auctoritate fulti, legendum censent comminatione, haud dubie quia daemones per Deum vivum, qui judicaturus est vivos et mortuos, adjurabantur. At satis fortasse non animadverterunt in textu Tertulliani paulo post scriptum de 0890C repraesentatione, quod idem est, ac commemoratione, ignis illius aeterni quo puniendi sunt daemones. Videsis Eusebium haec in sua de Constantini Magni laudibus oratione enarrantem, aliosque a nobis alibi citatos (Euseb. orat. de Constant. Magn. laud. cap. 16, pag. 658, et seqq. Loc. infr. cit.) .

Recte ergo inde concludit Tertullianus: Daemones Christum timentes in Deo, et Deum in Christo, subjiciuntur servis Dei et Christi (Tertullian. Apologet. cap. 23, pag. 410) . Sed quomodo eos timebant? ut nequam, inquit, servi metu (Ibid. cap. 27, pag. 432) ; quemadmodum in manuscriptis nostris codicibus legimus. Servili igitur timore Christum ejusque discipulos metuebant: Et odium, pergit ille, timor spirat, sive, ut ait Minutius: odium nostri serunt occulte per 0890D timorem (Minut. Octav. pag. 255) . Daemones itaque et subjecti erant Christianis, et eos etiam timebant, atque idcirco oderant. Quidni timerent? quandoquidem ab illis subiguntur, ait adhuc auctor noster, et conditioni suae succidunt, et quos de longinquo oppugnant, de proximo obsecrant (Tertullian. ibid. cap. 27, col. 432) . Atqui si eos obsecrant, timent, oderunt, iisque subjiciuntur, ergo ab illis adjurati, non mentiebantur profecto, sed tum vere, sicut jam diximus, fatebantur se revera esse daemones, et neutiquam deos, ac unum dumtaxat esse Deum. Tam vera porro illa confessio, tam publicum, inquit Auctor noster, testimonium Christianos facere solebat, ac Christianae religionis stabilire et confirmare veritatem (Ibid. 0891A col. 23, pag. 26) . Sed de his egimus in superioribus nostris dissertationibus (Dissertat. in Minut. cap. 20, art. 3, in Arnob. cap. 3, art. I, in Lactant. cap. 9, art. 2, cap. 16, art. I, cap. 20, art. 7, cap. 33, art. 4) .

At nos jam ad alia solito more explananda properantes aliquis forsitan retardabit, et a nobis sciscitabitur cur Auctor noster dixerit daemones ob malitiam praedamnatos, et postea adjecerit, desperata conditio eorum ex praedamnatione solatium reputat fruendae interim malignitatis de poenae mora (Tertul. Apologet. cap. 22, c. 404; ibid. col. 27, p. 432) . Quaenam est, inquiet ille, haec daemonum praedamnatio et poenae mora, ac quodnam fruendae malignitatis solatium? Nam idem ipse Tertullianus non minus perspicue, uti monuimus, dixerat ex sacris 0891B Scripturis colligi daemonum gentem cum sui generis auctoribus, ac principe esse non quidem praedamnatam, sed absolute damnatam. At quamvis certa sit daemonum damnatio, non hi tamen debitas omnes sceleribus suis poenas luunt. Etenim in ipsis etiam sacris Scripturis Christo domino exprobrasse dicuntur: Venisti huc ante tempus torquere nos (Matth. cap. 8, V\. 29) . Sed haec Augustinus ex Petri apostoli epistola clarius exposuit: Peccasse quosdam angelos, inquit, et in hujus mundi ima detrusos, qui eis velut carcer est, iisque ad futuram in die judicii ultimam damnationem apostolus Petrus apertissime ostendit, dicens quod Deus angelis peccatoribus non pepercerit, sed carceribus caliginis inferni retrudens, tradiderit in judicio puniendos reservari (August. lib. X, 0891C de civit. cap. 33, pag. 293, Petrus Epist. 2, cap. 2, V\. 4) . At haec infernalis caliginis, ignisque reservati mora ac dilatio qualecumque ipsis erat praedamnationis ac conditionis desperatae solatium. Sua enimvero fruebantur interim malignitate, qua Christianos ad sui, sive falsorum deorum vidimus, cultum vel inducebant, vel efficiebant ut renuentes crudelissimis ad mortem usque suppliciis excarnificarentur. At de hoc eorum solatio dilatoque supplicio alibi disputavimus (Dissert. in Lactant. cap. 20, art. 5) .