Articulus II. Quibus exemplis, quove Pythiae oraculo, ac philosophorum de animarum transmigratione sententia Tertullianus ostendat quoscumque mortuos homines in pristinum vitae statum restituendos, et apposita argumenta diluat.

0896C

Quanquam superioribus argumentis Tertullianus evidentissime demonstraverit quoslibet homines posse omnipotentis Dei voluntate exsuscitari a morte, quovis modo oppetita; pluribus tamen exemplis haec confirmare nititur. Sed dissimulare fas nobis non est his, ut pote non omnino paribus, confici non posse perfectam, et numeris omnibus absolutam humanae resurrectionis demonstrationem. At iis saltem non inepte confirmari potest frustra a gentilibus negari homines ad pristinum revocari posse transactae vitae statum.

0896D Praemissis autem adversus morosiores criticos hisce observationibus, audiendus est ipsemet Tertullianus (Tertullian. Apologet. cap. 48, col. 520) : Signatum est, inquit, et per ipsum, videlicet Deum, humanae resurrectionis exemplum in testimonium vobis. Lux quotidie interfecta resplendet, et tenebrae pari vice decedendo succedunt: sidera defuncta reviviscunt. In manuscriptis nostris exemplaribus, et editis Rigaltio antiquioribus: Vivescunt, id est, uti ex Plinio liquet, viva fiunt (Plin. lib. XVII, natur. hist. cap. 10, pag. 344) . Pergit auctor noster: Tempora ubi finiunt, incipiunt; fructus consumuntur: iidem manuscripti nostri et editi codices: consummantur, et redeunt. 0897A Certe semina nonnisi corrupta, et dissoluta foecundius surgunt: omnia pereunda servantur, omnia de interitu reformantur (Tertull. lib. de Resurrect. carn. cap. 12) . Sed haec ille majori verborum pompa alio in libro prosequitur, et brevius Minutius Felix, atque uberius Theophilus Antiochenus, quemadmodum alibi patefecimus (Dissertat. in Minut. cap. 7, art. 2) .

Suam autem argumentationem noster Tertullianus his absolvit verbis (Tertullian. Apologet. cap. 48, col. 43) : Tu homo, tantum nomen, si intelligas te, quantus nimirum sis, vel de titulo Pythiae discens, quod sis dominus omnium morientium et resurgentium, ad hoc morieris, ut pereas? Dicit itaque non pejorem esse hominis, quam aliarum rerum, quarum dominus 0897B est, morientium et resurgentium conditionem. Homo ergo longe potiori jure, quam illae, debet et mori et resurgere.

Sed rogabit aliquis quodnam sit oraculum illud Pythiae, ab eo citatum? Respondent nonnulli hoc esse, quod ab illo ibidem relatum est: Dominus omnium morientium et resurgentium. Verum nulla ratione id a Pythia pronuntiatum probavere. Deinde vero ille non dixit his verbis renuntiari Pythiae oraculum: sed quod homo ex Pythiae oraculo discere poterat se esse omnium morientium et resurgentium dominum (tom. I Apparat. pag. 1170) . Nobis itaque illud Pythiae oraculum non alliud videtur, nisi celebre hoc Apollinis effatum: Nosce te ipsum: de quo alibi disputavimus. Consulto autem Tertullianus adjecisse 0897C videtur: Vel titulo Pythiae, quia templo Apollonis Pythii, sive Delphici, sicut ibidem annotavimus, inscriptum fuerat. Cur ergo, inquies, Tertullianus scripsit Pythiae, et non Pythii, quo solo nomine Apollo nonnunquam vocabatur? At si in ejus textu Pythiae, non autem Pythii legendum sit, respondebimus ideo appellari Pythiae, quia Pythia vates solebat illius in templo vaticinari. Nam, ut alios omittamus, id hoc Lucretii carmine exprimitur (Lucret. lib. V, v. 113) :

Pythia quae tripode à Phoebi lauroque profatur.

Prosequitur Tertullianus atque ad frangendam, ac magis magisque revincendam gentilium obstinationem, illos hoc ad hominem, ut aiunt, argumento sic urget. Certum est, inquit, illos cuivis, philosopho 0897D fidem habuisse, qui argumentationibus quibusdam, tam ingeniose quam eleganter propositis, vanam Pythagorae de animarum transmigatione opinionem propugnare conabantur. Quin etiam nullus ex illis mordacis Laberii, eam irridentis, dicteria veritus, ab edenda omni animalium carne abstinebat; ne forte bubulam, ait adhuc Tertullianus, de aliquo proavo suo obsonaret, id est, ne bubulam carnem comedendo, cujusdam proavi sui comederet animam, quam in bovis corpus migrasse existimabat (Tertullian. Apologet. cap. 48, col. 42) . Tam ridiculam vero opinionem hic refellendam ille non duxit (Ibid.) : Nam multis etiam, inquit, jocis et otio opus erit, si velimus ad hanc partem lascivire, quis in quam bestiam 0898A reformari videretur. Ita quidem Rigaltius: sed in nostris codicibus manuscriptis et editis illo vetustioribus habetur: Multis etiam locis, ex quibus argumenta ad hunc errorem refellendum depromi possunt, ex otio, sive otio, quemadmodum scripsit Plinius, ex facili, pro facile, opus erit (libr III, epist. 3) . Pluribus tamen legendum haud dubie videbitur jocis, quibus potius, quam argumentis validioribus explodenda erat haec prorsus ridicula Pythagorae sectatorumque ejus opinio. Nomen enim jocis cum verbo lascivire magis, quam cum locis congruere haud immerito videtur (Tertullian. Apologet. cap. 48, col. 42) . Verumtamen paulo ante dixerat quemcumque philosophum immenso argumentorum pondere posse obrui, qui affirmet, ut ait Laberius, de 0898B sententia Pythagorae hominem fieri ex mulo, colubram ex muliere (Idem, lib. de Pallio, cap. 1) . Et haec quidem hujus mimographi poetae, cujus alibi meminit (Disser. in Minut. Oct. c. 7, art. 1) , sunt carmina, a Crinito ut alibi monuimus, publici juris facta:

Et nunc de mulo hominem, colubram de muliere
Faciunt, et ex diversis diversa alia.
Frequens autem apud varios Scriptores, ac praesertim Ciceronem, Suetonium, utrumque Senecam, Aulum Gellium, ac Macrobium hujus Laberii mentio, de quo praeter caeteros Horatius cecinit:

Nec tamen hoc tribuens dederim quoque caetera; namque
Et Laberi mimos et pulchra poemata mirer?

Verum haec erat ethnicorum insania, isque adversus 0898C christianos furor; ut opinio christiana, sicut recte Auctor noster alio in libro animadvertit etsi honestior Pythagorica, quae te in bestias transfert; etsi plenior Platonica, quae tibi etiam dotem corporis reddit; etsi Epicurea gravior, quae te ab interitu defendit; tamen propter nomen solum christianorum vanitati et stupori, et ut dicitur praesumptioni deputatur. Satis autem gentilibus non fuit hanc Christianorum caeteris meliorem sententiam rejicere, atque adspernari, sed ab eis christianus, illius defensor, lapidibus magis, alia Tertulliani in Apologetico verba sunt, nec saltem caestibus a populo exigetur (Idem, Apologet., cap. 48, col. 42) . Ast pro caestibus in nostris codicibus legitur, coetibus, id est, conventibus, et congregationibus expelletur. Tertullianus siquidem à majori, 0898D ut aiunt, ad minus, nec male quidem argumentatur. Christianus, inquit, illius de futuro hominis ad vitam reditu dogmatis assertor, non modo expelletur ab ethnicorum conventibus, sed quod pejus est, lapidibus obruetur. At si non ita bene in Rigaltii editione coestibus, multo certe pejus in antiquioribus scriptum, coedibus, quae lapidatione crudeliores sunt. De illis porro, notatis ab Auctore nostro, Pythagorae, Platonis, et Epicuri opinionibus egimus in nostris de Minutii Felicis, et Lactantii libris dissertationibus (Dissertat. in Minut. Octav. cap. 7, art. 1, et in Lactant., cap. 34, art. 1) .

Quoniam vero Tertullianus hominis ad vitam regressum propositis lucis et tenebrarum, siderum et 0899A temporum, fructuum et seminum exemplis corroborare conatus fuerat (Tertullian., Apologet., cap. 48, col. 45) , inde arguebant ethnici: Ergo semper moriendum erit, et semper resurgendum. Atqui hoc plane absurdum est. Sed primo, respondet Tertullianus, si ita rerum Dominus destinasset, ingratis experireris conditionis tuae legem (Ibid.) , hoc est, quia verus et omnipotens Deus omnium rerum, ac proinde mortis et vitae dominus est, potest utique non semel tantum, sed toties hominem mortuum ad vitam excitare, quoties voluerit. Si ergo homini varios ad vitam reditus decrevisset, hanc ille legem ingratis experiretur. Dixit autem ingratis, id est, invite, ac contra voluntatem. Eo enim sensu Auctor ipse noster hoc verbo saepe usus est, imo et ipse 0899B Cicero, extorquendem est, inquit, invito atque ingratis quod non debet. Et alibi: Reticebunt quae poterunt libenter, dicent quae necesse erit ingratis (Idem, cap. 4, col. 5. lib. advers. Hermoge., cap. 19, et lib. adv. Valentin. cap. 26, pag. 300. Cic. orat. prima pro Quinct., pag. 9, lin. 2, et lib. IV in Verr., pag. 163, lin. 15) . Cernisne nomina libenter et in gratis, sibi invicem opponi?

Respondet secundo Tertullianus: At nunc Deus non aliter destinavit, quam praedicavit (Tertullian., Apologet., col. 48, pag. 43) , in sacris nimirum, ut supra notavimus, Scripturis, ubi a se statutum esse praedicat homini semel moriendum, semelque resurgendum.

Denique respondet homines ideo resurgere, ut in 0899C immensam aeternitatis perpetuitatem, accipiant quod mali aut boni in hac vita meruerunt (ibid.) . Semel igitur debent ad vitam revocari. Postea enim nec mors erit, nec resurrectio, sed aeterna vita.

Dehinc vero iis etiam occurrit, qui objectare solebant fieri non posse, ut corpus hominis profundo immensoque mari submersum, redactum in cineres, a bestiis, et aliquando ab hominibus devoratum, ipsum idem aliquando resurgat: Nam Dei, inquit, est nihilum ipsum, cujus et totum (Ibid.) . Cum enim Deus omnia ex nihilo creaverit, ac tam rei exsistentis, quam non exsistentis, et nihili sit dominus, potest certe quodcumque, quo ipsi placuerit, modo et facere et reficere. Recte igitur hinc ille concludit: Ubicumque resolutus fueris, quaecumque 0899D te materia destruxerit, hauserit, aboleverit, in nihilum prodegerit, reddet te (Ibid.) . Sed nos plura in hanc rem in superioribus nostris dissertationibus disputavimus (Dissertat. in Minut. Octav. cap. 7, art. 2, et Dissertat. in Lactant., cap. 28, art. 4) .