Articulus III. Quo tempore mortui homines ad vitam excitabuntur, sistentque se extremo Dei judicio, et quomodo Tertullianus ethnicorum de Minoe et Rhadamanto opinionibus confirmet omnium mala bonaque merita tum examinanda.

Postquam Tertullianus his, quae exposuimus, rationum momentis comprobavit futurum cujuslibet 0900A mortui hominis ad vitam regressum, tum continuo ostendit quando omnes homines resurgere debeant: Mundum, inquit, quae ratio, id est, dubio procul, verbum et sermo Dei, composuit aemulis (Tertullian. Apologet., cap. 48, col. 43) , seu, sibi invicem contrariis, vel sicuti in alio libro dixit, ex diversis substantiis; ut sub unitate constarent (Idem, lib. de Pallio. cap. 2) ; haec eadem ratio ab hujus mundi exordio tempus fluere voluit, quod usque ad oppositam ipsi aeternitatem semper defluat. At inter infinitam immensamque aeternitatem ac finitum tempus interposuit medium limitem, quo aevum (Apologet. loc. cit.), sive totum illud mundi tempus finiatur, et infinita aeternitas incipiat: In eo autem ultimo temporis, et primo aeternitatis limite, restituetur, inquit, 0900B omne humanum genus ad expungendum quod in isto aevo, mortalis vitae suae, boni seu mali meruit, et exinde dependendum in immensam aeternitatis perpetuitatem (Ibid.) . Ita in Rigaltii et antiquis editionibus, ac manuscriptis nostris codicibus. At in cusis aliquibus legitur, deprehendendum, pro dependendum, aut in aliis exinde dependendum. In aliis porro hoc verbum penitus sublatum est. Neque illud valde necessarium videtur, si verbo expungendum, ibi a Tertulliano, sicut alibi, et ab aliis Scriptoribus sumatur pro persolvendum. Sed si ab eo accipiatur pro reddenda ab hominibus operum suorum summa, rationibusque computandis, atque absolvendis, retineri debet verbum illud dependendum; ita ut hic sit illius sensus: restituentur omnes omnino homines, ut 0900C computentur, examinentur, et absolvantur cunctae boni malique eorum meriti rationes, ac deinde per totam aeternitatem illud dependant ac solvant, quod per hanc vitam meruerunt. At Suetonius verbum expungo, hac secunda significatione adhibuisse videtur, ubi de Claudio Caesare scripsit: Cum decurias rerum acta expungeret (Sueton. in Vit. Claudii, § 15) , id est, ut quidam observarunt, ordinaret, ac computaret quinam ex decuriis in judicum numero servandi essent. Huc quoque vocant haec Papiniani verba: Ex causa desertionis notatus ac restitutus, temporis, quod in desertione fuerit, impendiis expungitur (Digest. lib. XLIX, tit. 16, leg. 15, de re milit.) .

Quidquid porro sit de Auctoris nostri vera genuinaque lectione, certo quidem certius esse docet, fore 0900D ut expendantur, et accurate examinentur in ultimo Christi judicio singulorum hominum merita. Venturus enim est ille ipse Christus cum omni, ut ait Tertullianus, divinitatis gloria et majestate, nec non cum totius mundi motu, quo sane subvertetur, cum horrore orbis, cum planctu omnium, infidelium et scceleratorum, sed non christianorum (Tertullian. Apologet. cap. 23, col. 25) , fidelium, videlicet, qui pie sancteque vixerunt. De hoc autem extremo judicio jam alibi disseruimus (Disser. in Lac. c. 47, p. 42) .

Sed ab ethnicis ridemur, inquit adhuc Tertullianus, Deum, quem antea Christum appellaverat, praedicantes judicaturum, (Tertullian. Apologet. cap. 47, col. 42) . At sane hanc frigidam irrisionem non aptius, 0901A quam traditis ipsorum placitis explodendam esse censuit: Sic enim et poetae, ait, et philosophi tribunal apud inferos ponunt (Ibid.) . Quod autem sit illud tribunal, hisce, quibus gentiles alloquitur, verbis declaraverat: Ridetis, rideant et illi, daemones, vobiscum . . . . Dicant hoc pro tribunali, si forte Minoen et Rhadamantum secundum consensum Platonis et poetarum esse sortitos (Ibid. cap. 23, col. 25) . Quia vero notissimum omnibus erat Minoïs et Rhadamanti tribunal, testes generatim citat poetas, quorum plurimi et graeci et latini illud cecinerunt. Ex philosophis vero nominatim appellat Platonem: quia illorum omnium facile princeps audiebat. Simili etiam modo Justinus martyr adversus eosdem ethnicos argumentatus fuerat: Πλάτων δὲ Ῥαδάμαντον καὶ 0901B Μίνω κολάσειν τοὺς ἀδίκους παρ᾽ αὐτοὺς ἐλθόντας· ἡμεῖς δὲ τὸ αὐτὸ πρᾶγμά φαμεν γενήσεσθαι, ἀλλ᾽ ὑπὸ τοῦ Χριστοῦ, καὶ τοῖς αὐτοῖς σώμασι μετὰ ψυχῶν γενομένων, καὶ αἰωνίαν κόλασιν κολασθησομένων. Plato vero Rhadamantum et Minoen itidem injustos ad se venientes plexurum esse docuit. Nos autem id ipsum etiam factum iri dicimus, sed a Christo, corporibus eisdem cum animabus suis uniendis, atque aeternis cruciatibus torquendis (Justin., Apolog. 1. ad Antonin., pag. 57) . Eodem quoque modo Athenagoras contra ethnicos postea disputavit. Citatos porro ab illo Platonis locos in illius Gorgia et Axiocho invenies (Athenagor. legat. pro christian. pag. 12; Plat. Gorg. tom. I, pag. 124, et Axio. tom. III, pag. 371) .

Si quis vero aliquem saltem ex citatis ab Tertulliano 0901C poetis proferri desiderat, duos graecorum et latinorum coryphaeos Homerum et Virgilium citabimus. In Odyssea enim ille haec de erebo cecinit:

Ἔνθ᾽ ἤτοι Μίνωα ἴδον, Διὸς ἀγλαὸν υἱὸν,
Χρύσεον σκῆπτρον ἔχοντα, θεμιστεύοντα νεκύεσσιν
Ἥμενον· οἱ δέ μιν ἀμφὶ δίκας εἴροντο ἄνακτα,
Ἥμενοι ἑσταότες τε κατ᾽ εὐρυπυλὲς Ἄἳδος δῶ. (Homer. Odyss. Λ, circa fin.)

Ibi Minoen vidi Jovis splendidum filium,
Aureum sceptrum gestantem, leges ferentem mortuis,
Sedentem: alii vero circa ipsum causas dicebant regem,
Sedentes, statuti per latam Plutonis domum.
Virgilius vero:

Nec vero hae sine sorte datae, sine judice sedes:
Quaesitor Minos urnam movet, ille silentum
Conciliumque vocat, vitasque, et crimina discit. 0901D (Virgil. lib. VI Aeneid. V. 431 et seqq.)
Tum deinde:

Gnossius haec Rhadamantus habet dirissima regna,
Castigatque auditque dolos, subigitque fateri
Quae quis apud superos, furto laetatus inani,
Distulit in seram commissa piacula mortem. (Ibid., v. 561 et seqq.)
At si ethnici, sicut recte arguit Tertullianus, his poetis et philosophis crediderunt, multo magis credendum sacris nostris scriptoribus, qui divino spiritu repleti, constanter praedicant ipsum esse Christum, qui producto, seu peracto, et consumpto, aevo isto, judicaturus est suos cultores in vitae aeternae retributionem, prophanos in ignem aeque perpetem, et jugem, 0902A suscitatis omnibus ab initio defunctis, et reformatis, et recensitis ad utriusque meriti, sive boni sive mali dispunctionem. Nunc dicit ad dispunctionem, haud dubie eodem sensu, quo antea ab eo dictum vidimus, ad expungendum. Nam ab ipso alibi scriptum vidimus: Nos qui sub Deo omnium speculatore dispungimur, id est, examinamur, et judicamur a Deo, qui omnia cognoscit, aeternam ab eo poenam providemus (Ibid., cap. 45, col. 39) , seu praecavemus, aut praevidemus fore, ut malos aeterna poena afficiat. Quamobrem innocentia et morum integritate ei occurrimus, ne aeternas perferamus impiorum poenas, aeternaque supplicia. In ultimo itaque Christi judicio unusquisque suorum bonorum vel malorum meritorum rationes reddet, et iis tum examinatis, ultimaque lata 0902B sententia, improbi punientur igne aeterno, justi autem sempiternae praemio felicitatis donabuntur. Sed de hoc aeterno et igne et praemio quid doceat auctor noster, jam explorandum a nobis est.