Articulus IV. De aeterno igne, quo improbi et impii homines cruciabuntur; qua ratione Tertullianus ejus aeternitatem asserat, atque confirmet igneorum fluviorum, montium semper ardentium, hominis fulmine percussi exemplis, ac cur ignis ille aeternus dicatur.

Quod ex sacris Scripturis didicerunt christiani, hoc palam praedicabant impios improbosque homines aeterno post mortem suam igne cruciandos: Sed gehennam, ait Tertullianus, si comminemur, quae est 0902C ignis aeterni subterranea ad poenam thesaurus, proinde decachinnamur (Tertullian. Apologet. cap. 47, col. 42) . Et ita quidem in codicibus nostris, et Rigaltiana aliisque posterioribus editionibus; in antiquioribus vero subterraneus, quasi id referri debeat ad nomen thesaurus. At referri etiam potest ad nomen gehenna, sed eodem semper sensu. Docet itaque Auctor noster gehennam esse thesaurum ignis aeterni inexhaustum, quo scelesti homines post hanc vitam torquebuntur. Verum ethnici hoc documentum non secus atque anilem fabulam cachinnis risuque solutiore explodebant.

Vera tamen erat haec christianorum sententia: aut ipsimet gentiles pariter deridendi, a quibus Pyriphlegethon, ut ait Auctor noster (Ibid.) , apud mortuos 0902D amnis praedicabatur. Atque ita ille, ac postea Arnobius, conjectum ab illis telum retorquet (Arnob., lib. III. advers. gent. pag. 52) . Hujus autem haec sunt verba: Audetis ridere nos, cum gehennas dicimus, et inexstinguibiles quosdam ignes, in quos animas dejici ab eorum hostibus inimicisque cognovimus? Quid Plato in eo volumine, quod de animae immortalitate composuit, non Acherontem, non Stygem, non Cocytum, et Pyriphlegethontem nominat, in quibus asserat animas volvi, mergi, exuri? Bene autem ab illo Plato citatur, qui in Phoedone descripsit illa nota satis omnibus quatuor ficta ab ethnicis inferorum flumina (Plat. Phaedon. tom. I, pag. 112. et seqq.) Pyriphlegethon vero a Virgilio, aliisque poetis latinis Phlegethon vocatur. 0903A Sed in re satis nota sufficiat quosdam citare illius versus:

Di quibus imperium est animarum umbraeque silentes,
Et chaos, et Phlegeton, loca nocte silentia late. (Virgil. lib. VI Aeneid. v. 264 et seqq.)
Rursus autem postea:

Respicit Aeneas subito, et sub rupe sinistra
Moenia lata videt, triplici circumdata muro,
Quae rapidus flammis ambit torrentibus amnis
Tartareus Phlegethon, torquetque sonantia saxa. (Ibid., v. 543 et seqq.)
Prudentium aliosque, si lubet, adire poteris ( Prudent. Hamartig., sub fin.). Quoque autem modo haec ethnici aut finxerint, aut crediderint, non poterant utique irridere christianos, qui a divinis suis Scriptoribus edocti, asseverabant profanos, et criminibus 0903B contaminatos homines, post hanc vitam plectendos jugis ignis supplicio (Tertullian. Apologet. cap. 45, pag. 497) . In prima vero hujusce tomi dissertatione Minucium Felicem audivimus eodem modo adversus gentiles disputantem (Dissertat. in Minut. Octav. cap. 7, art. 3) .

At postulabant ethnici quo tandem modo ignis possit esse aeternus, nec unquam exstingui. Quamobrem Tertullianus respondet hunc divina potentia habere subministrationem incorruptibilitatis (Tertullian., ibid.) . Neque id negare poterant gentiles philosophi, qui duplicem ignem planeque diversum agnoverunt. Primus enim, uti aiebant, ignis terrestris communis, et publicus, quotidiano hominibus usui est. Alter 0903C vero arcanus, et longe minus communis, de coelo, inquit Auctor noster, fulmina stringens, sive de terra, quo montes, Aetna videlicet et Vesuvius uruntur et durant, nec absumuntur. Nam iste ignis, uti ille ait, non absumit quod exurit, sed dum erogat, reparat, ideo montes semper ardentes manent. De hoc autem igne alibi disseruimus (Dissertat. in Minut. Octav., cap. 7, art. 3, et in Lactant., cap. 29, art. 7) .

Duo itaque tantum supersunt a nobis observanda; ac primo quidem haec fulminum ac montium ardentium exempla a Tertulliano, et aliis scriptoribus nostris non sumi, tanquam idem sit eorum, atque aeternus inferorum ignis, sed in testimonium, inquit ille, ignis aeterni, et exemplum jugis judicii poenam nutrientis (Tertullian., loc. cit., pag. 497) . Ab eo itaque 0903D haec proferuntur in testimonium duntaxat, et exemplum alterius ignis, qui divina potestate excitatus, semperque conservandus, per totam aeternitatem uret impios, nec eos unquam consumet.

Secundo, aliud ille, sed obscurius exemplum hisce verbis ibidem proponit: Qui de coelo tangitur, nimirum fulmine, salvus est, ut nullo jam igni decinerescat (Ibid.) . Non minima autem in his, difficilibus utique verbis explicandis est interpretum varietas et dissensio. Nonnulli siquidem opinantur his collineari ad veterem gentilium legem, qua cautum erat, ne quis fulmine percussus, ullo deinceps supplicio mulctaretur. In illum enim, quantumvis impium, Jupiter satis animadvertisse ferebatur. Alii vero putant auctorem 0904A nostrum ad illud respexisse, quod his verbis Plinius memorat: Hominem ita exanimatum cremari fas non est, condi in terra religio tradidit (Plin., lib. II Hist. nat., cap. 54, pag. 209) . Verum quid haec, quaeso, ad institutum faciunt Tertulliani, qui hoc exemplo confirmare nititur quorumdam corpora hominum, icta fulmine, sic salva esse, ut nullo amplius igne decinerescant?

Expende igitur an ille potius alludat ad ea, quae Plutarchus memoriae prodidit, compertum ferme omnibus esse corpora de coelo tacta, a multis nec cremari, nec sepeliri, sed relinqui sepimento circumdata; ut expertia putredinis, perpetuo videantur (Plutarch., lib. IV Sympos., quaest. 2, pag. 665) . Postea autem: ὁρᾷς, ait, ὂτι καὶ τὸ κεραύνων πῦρ ἱερὸν ἡγούμεθα 0904B καὶ θεῖον, ὅτι τὰ σώματα τῶν διοβλήτων ἄσηπτα πρὸς πολὺν ἀντέχοντα χρόνον ὁρῶμεν. Nosti ignem fulminis sacrum dici, et divinum, quod corpora de coelo tactorum per multum temporis putrefactioni resistere videmus (Ibid., lib. VI, quaest. 10, pag. 685) . At hoc exemplum, etsi non plane perfectum, a Tertulliano adduci potuit; ut ostenderet confirmaretque hominum corpora posse aeterno igne exuri, quo tamen nunquam absumentur.

Si quis autem scire aveat cur hic ignis ab ipso arcanus appelletur, huic respondebimus, quia illum occultum, et in visceribus terrae absconditum putabat. Alio namque in libro et Platonis et suam de loco, ubi inferi positi sunt, sententiam sic explicat: Inferos Plato velut gremium terrae describit in Phaedone, quo 0904C omnes labes mundialium sordium confluendo, et ibi desidendo exhalent, et quasi coeno immunditiarum suarum crassiorem haustum, et privatum illic aerem stipent. Nobis inferi non nuda cavositas, nec subdivalis aliqua mundi sentina creduntur: sed in fossa terrae, et in alto vastitas, et in ipsis visceribus ejus abstrusa profunditas (Tertull. lib. de Anim., cap. 54) . Unde vero hanc opinionem delibaverit, si quis adhuc requiret, hoc illius ibidem responsum cito audiet: Siquidem Christo in corde terrae triduum mortis legimus expunctum, id est, in recessu intimo et interno, et in ipsa terra operto, ei intra ipsam clauso, et in inferioribus adhuc abyssis superstructo, . . . . ut illic patriarchas et prophetas compotes sui faceret. Habes et regionem inferorum subterraneam credere (Ibid., cap. 53) . Platonem autem ibi 0904D rursum in jam citato a nobis Phoedone laudat, ut ethnicos hac principis philosophorum suorum auctoritate adhuc revinceret.