Articulus Primus. Qui, quales, et quam multiplicati fuerint Tertulliani tempore christiani, ac quomodo ab ethnicis, quibuscum vivebant, tunc discernerentur.

Post explicata a nobis asserta a Tertulliano christianae religionis documenta, jam cum illo explorandum est quinam et quales fuerint illorum defensores christiani, ac quomodo cum ethnicis vixerint. 0910A Juvat itaque illum de se ipso aliisque Christi sectatoribus loquentem audire: Corpus, inquit (Tertullian. Apologet., cap. 39, pag. 431) , sumus, quemadmodum antea scripserat Apostolus: Multi unum corpus sumus in Christo (Epist. ad Rom. XII, 5) , id est una multorum simul congregatorum societas, congregatio, et communitas. Quo autem modo quave ratione congregati fuerint, si roges, tibi respondebit: De conscientia religionis (Tertullian. loc. cit.) , id est, intima certissimaque animi persuasione convicti veram esse religionem, quam omnes profitebantur. Ad haec vero conjuncti disciplinae unitate (Ibid.) , seu tradita a Christo una eademque, sed sanctissima documentorum institutione, ac morum disciplina. Denique copulati spei foedere (Ibid.) , sive foederati ac sociati 0910B spe certissima vitae aeternae, quam illis verus solusque omnipotens Deus post hanc mortalem vitam promisit.

Quam multiplicatum autem fuerit, ipsa Tertulliani nostri aetate, illud christianorum corpus, certiores nos profecto ipse fecit (Ibid., c. 1, pag. 262) . Tunc enim omnia, ut narrat (Ibid., cap. 37, p. 462) , repleverant mundi loca: urbes, insulas, castella, municipia, conciliabula, castra, tribus, decurias, lorum, senatum, palatium, nihilque privatim ethnicis, nisi sola eorum templa reliquerant (Ibid., cap. 42, pag. 491) . Cum iis igitur ubique versabantur, in foro, macello, balneis, tabernis, officinis, stabulis, nundinis, et commerciis, de quibus infra dicendum. Simul itaque permixti cohabitabant, militabant, rusticabantur, 0910C mercabantur, mutuoque usu artes miscebant, et operas.

Quamobrem alio ille in libro Scapulam sic affatur: Quid facies de tot millibus (veteres editiones decem millibus) hominum, tot viris ac faeminis, omnis sexus, omnis aetatis, omnis dignitatis offerentibus se tibi? Quantis ignibus, quantis gladiis opus erit? Quid ipsa Carthago passura est, decimanda a te, cum contubernales suos illic unusquisque cognoverit, cum viderit illic fortasse et tui ordinis viros, et matronas, et principales quasque personas, et amicorum tuorum vel propinquos, vel amicos (Idem, lib. ad Scap. cap. IV) ? Quid plura? Tantus tunc profecto erat non solum Carthagine, sed ubique terrarum christianorum numerus; ut si tanta vis hominum, ipsa ejusdem Tertulliani adhuc 0910D sunt verba, in aliquem orbis remoti sinum abrupissemus a vobis, suffudisset utique dominationem vestram tot qualiumcunque amissio civium, imo etiam et ipsa destitutione punisset, procul dubio expavissetis ad solitudinem vestram, ad silentium rerum et stuporem quemdam quasi mortui orbis: quaesissetis quibus imperaretis. Plures hostes vobis, quam cives remansissent (Idem, Apologet., cap. 37, pag. 463) .

Sed quempiam audire nobis videmur, qui in aures insusurret ibi aliquam esse Tertulliani exaggerationem. Cui enim, inquiet, probari unquam poterit tantam tunc fuisse christianorum multitudinem? Verum qua, quaeso, fronte hic ipse Tertullianus publicis in libris, quos non uni tantum Scapulae, Carthaginis 0911A praesidi, sed Romanis, vel, si velis, Africae antistitibus imo et nationibus, hoc est, gentilibus omnibus, infestissimis christianorum hostibus, illud tam audacter, nisi id verissimum esset, asseverare potuit? Nonne timendum ipsi erat, ne mendacii convictus, caussa non sine risu et sibilis caderet? Si quis tamen pertinax credere ipsi nolit, fidem certe dare non renuet Plinio secundo, qui de iisdem christianis haec antea ad Trajanum Imperatorem scripserat: Multi omnis aetatis, omnis ordinis, utriusque sexus etiam vocantur in periculum, et vocabuntur. Neque enim civitates tantum, sed vicos etiam atque agros superstitionis istius contagio pervagata est (Plin. epist. 101, p. 376) .

Quam sane ob rem ethnici moerebant, ait adhuc Tertullianus, tantum esse illorum numerum, ac de 0911B illo palam conquerebantur: Obsessam, inquit, vociferantur civitatem; in agris, in castellis, in insulis christianos, omnem sexum, aetatem, conditionem et jam dignitatem transgredi ad hoc nomen, quasi detrimento moerent (Tertullian., Apologet., cap. 1, p. 263) . Numquid ergo dices adhuc fictam ab illo aut exaggeratam fuisse hanc gentilium querimoniam? Sed eam alio in libro, ipsosmet ethnicos alloquendo, totidem pene verbis repetit (Idem, lib. I ad Nat., cap. 1) .

Itaque cum adeo multiplicati fuissent christiani, nullus certe dubitandi locus est, quin cum ethnicis permixti commune cum illis vivendi genus haberent. Cum illis quippe, ut ait Tertullianus, degentes, ejusdem victus, habitus, id est, victus et vestitus, instructus, 0911C ejusdem ad vitam necessitatis (Idem, Apologet., cap. 42, p. 490) . Verum nonne melius, inquiet aliquis, in libro ad Nationes dixit apparatu, id est, cultu et ornatu (Idem, lib. I ad Nation., cap. 10) . At si haec sit nominis apparatus significatio, et instructus ab illo sicut a Cicerone (Ciceron., lib. III, de Orat., p. 181, lin. 37) , accipiatur pro ornatu, quomodo ille asseverare potuit eumdem esse christianorum instructum? Nonne eodem in Apologetico ethnicorum luxum arguendo dixerat: Habitu, victu, instructu, censu proavis renuntiastis (Idem, Apologet., cap. 6, p. 305) ? Constat autem, ut ipse testatur, longe majorem fuisse christianorum in his omnibus frugalitatem. Nobis itaque haud aegre persuadebitur illum priori loco de rebus locutum esse, quae ad sustentandam vitam necessariae sunt, et quibus christiani, 0911D quemadmodum plebeii aut modestiores ethnici utebantur.

At certe quamvis idem esset christianorum et gentilium victus, et vestitus, eademque in publico vivendi, atque agendi ratio; ab his tamen christiani distinguebantur, et agnosci facile poterant singulari modestia, patientia, et pristinorum vitiorum emendatione. Neque id incompertum erat gentilibus, quos idcirco auctor noster hisce compellat verbis: Ea disciplina patientiae divinae agere nos satis manifestum esse vobis potest, cum tanta hominum multitudo, pars pene major civitatis cujusque, in silentio et modestia agimus, singuli forte noti magis, quam omnes: nec aliunde 0912A magis noscibiles, quam de emendatione vitiorum (Tertull., lib. ad Scapul., cap. 2) .

Tales igitur tum erant christiani, quorum major erat, quam gentilium numerus. Nec mirum sane, si tam pium sanctumque vivendi genus, etsi cum ethnicis permixti, consectarentur; quandoquidem nihil antiquius cariusque habebant, quam iis sanctissimis obsequi legibus, quas noverant sibi a Deo et Christo domino datas, et omnibus humanis longe praestantiores. Quod quidem jam nobis cum auctore nostro probandum incumbit.