Articulus II. Quantum Christianorum leges perfectione sua atque auctoritate alias omnes a gentilibus latas superent, qua sedulitate observarentur ab iisdem christianis qui idcirco botulos cruore distentos, sibi ab ethnicis oblatos, ipso vitae periculo, edere recusabant.

0912B

Cum religio christiana a vero Deo, ejusque Filio fundata constitutaque sit, omnes procul dubio illius leges perfectissimae esse debent. Quamobrem Tertulliani tempore illis christiani eo majori cura obtemperabant, quo certius noverant eas esse latas ab omnia vidente, et omnipotente, qui idcirco a nemine prorsus nec falli, nec impune contemni potest. Palam itaque auctor noster universis denuntiat: Innocentiam a Deo edocti, perfectam eam novimus, ut a perfecto magistro revelatam, et fideliter custodimus, ut ab incontemptibili dispectore mandatam (Tertullian., Apologet., cap. 45, p. 498) .

0912C At sancitae a solis hominibus leges ethnicorum plane sunt imperfectae, possuntque ab omnibus impune sperni, labefactari, violari: Nam quanta, pergit Tertullianus, sive ut in nostris codicibus legitur tanta, id est, tam parva, et exigua est auctoritas hominis ad exigendum (Ibid.) , fidam legum a se latarum custodiam, ut tam facile falli possit, quam ab omnibus contemni. Ea est enim humani ingenii infirmitas, ut nullus homo illa omnia possit praevidere, quae caeteris omnibus bona et mala, aut semper mansura sunt. Tanta vero improborum est malitia, ut plurimi poenas praevaricatoribus, a quacunque humana lege indictas, haud difficiliter declinent.

Pluribus praeterea exemplis Tertullianus ostendit longe perfectiores esse christianorum, quam gentilium leges. Primum enim, quid plenius, inquit (Ibid.) , 0912D est dicere: Non occides; an docere: Ne irascaris quidem (Matth., V, 21 et seqq.) . Atque ita in omnibus nostris codicibus et editionibus antiquis: sed priora verba Rigaltio non placuerunt, scribique jussit: Quid plenius dictum est. Voluit procul dubio purius et emendatius loquentem facere Tertullianum. At si lex humana, inquit iste, prohibet adulterium, lex divina arcet etiam ab oculorum solitaria concupiscentia (Ibid.) . Dixit solitaria, id est, sola, secreta et occulta. Sic Cicero virtutem solitariam esse non posse asserit, et naturam nihil amare solitarium (Cicer., lib. de Amicit., p. 43, lin. 7 et 42) . Lex itaque divina non modo adulterium, sicut humana, sed secretam 0913A quoque et occultam oculorum concupiscentiam prohibet.

Ad haec vero, lex humana non maleficium quidem, sed injuriae permittit ultionem: lex vero divina vetat ipsummet maleloquium, et injuriae vicem reddere ( Tertullian., loc. cit.). At quantum ea lex humanae praecellat jam a nobis alibi annotatum est (Dissertat., in Minut., cap. 13, art. IV, et Dissertat. in Lactant., cap. 26, art. 1 et seqq.) . Non diffitetur tamen Tertullianus bonas esse quasdam hominum leges, sed contendit has desumptas fuisse ex divinis Moysis aliorumque prophetarum libris, quorum antiquitatem, ut supra vidimus, antea probaverat (Supr., cap. 4, art. 4) .

Non solum autem divinae legis major est, quam 0913B humanae perfectio, verum etiam auctoritas. Deo quippe nihil penitus latet; et violatae legis suae reos, sicut paulo ante docuimus, aeternis pro merito suppliciis castigat (Ibid.) . At homini, contra leges humanas agenti, contingit, ut plerumque, ait Auctor noster, in admissis delitescat, vel illas spernat ex voluntate, vel necessitate delinquendi (Tertullian., Apologet., cap. 45, p. 497) . Et haec quidem codicum nostrorum et editorum verba sic immutavit Rigaltius: Ex involuntate vel necessitate delinquenti. Sed ibi nulla indicata ullius codicis varia lectione, observat tantum: Ex involuntate idem esse ac casu. Quid ergo, si Tertullianus haec verba, ex voluntate illis opponat, vel ex necessitate (Ibid.) ? Nonne hic illius sensus esse potest: Homo reus plerumque delitescit, quando aut ex voluntate 0913C sua, aut aliqua necessitate peccat?

Praeterea leges humanae, inquit, pessumdantur, recogitata brevitate supplicii, ab hominibus non ultra mortem infligendi. Quam ab causam Epicurus, pergit ille, omnem cruciatum doloremque depretiat, modicum quidem contemptibilem pronuntiando, magnum vero, non diuturnum (Idem, lib. I ad Nation., cap. 10; lib. II ad Uxor., cap. 3; lib. I adv. Marcion., c. 6; lib. de Spectac., cap. 22; lib. de Anim., cap. 24; lib. de Fuga, cap. 10) . Verbo autem depretiat ille saepius utitur, quo nihil aliud significare voluit, quam imminuit rei alicujus pretium vel magnitudinem. Epicuri porro effatum clarius exponit Cicero: Doloris, inquit, medicamenta illa Epicurea tanquam de narthecio promant: si gravis, brevis; si longus, levis. Alibi 0913D vero: Doloris magnitudinem brevitate consolatur, longinquitatem levitate. Plura si cupias, Laertium adire poteris, Plutarchum, et alios (Cicer., lib. II de finib., p. 55, lin. 10, et lib. IV Tuscul., p. 190, lin. 49; Laert., lib. 10 de Vita Epicuri, § 140; Plutarch., lib. de Poet. audien., sub finem, p. 36) .

Christiani igitur cum summam legum suarum perfectionem et auctoritatem probe cognoscerent, tanta sedulitate morem eis gerebant, ut periclitari etiam capite mallent, quam aliquid agere, quod cuilibet legi adversari videbatur. Ex infinitis autem propemodum exemplis, quibus id evidentissime probari potest, unum nunc sumemus, quod Tertullianus noster memorat (Tom. I Apparat., p. 680, Dissertat. 0914A in Minut., cap. 9, art. 1) . Compertum ethnicis erat vigere apud eosdem christianos eam legem, qua ipsis, ut alibi animadvertimus, animalium sanguine, suffocato, et morticinio erat interdictum. Quamobrem summa ethnici malignitate inter tentamenta christianorum, ait Tertullianus, id est, ut eorum fidem et religionem tentarent, botulos cruore distentos offerebant (Tertullian., Apologet., cap. 9, p. 314) . Botulus autem, inquit Festus, est genus farciminis, quod propter connexionem a bolis sic appellatur (Fest., lib. II de verbor., Signific.) . De illo etiam haec sunt Martialis carmina:

Qui venit botulus medio mihi tempore brumae;
Saturni septem venerat ante dies. (Martial. libr. XIV. epigramm. 72.)
Ethnici itaque hos botulos, frustulis carnis, mixtoque 0914B animalium sanguine confectos offerendo, certiores fiebant illos, a quibus rejiciebantur, christianae religionis esse revera sectatores. Cum vero eos respuerent, palam omnibus faciebant se malle capitis subire periculum quam legibus suis unquam refragari. Neque huic tantum aliisque Dei ac Christi legibus, sed hujus etiam consiliis plerisque omnibus, etiamsi iis non obligati, eadem sedulitate parebant. Verum haec unicuique clariora fient ex his, quae de illorum moribus a Tertulliano tradita, nunc exponenda sunt.