Articulus Primus. Quam immeritis laudibus, statuis, et salariis ethnici remunerarunt philosophos, qui sponte sua destruebant deorum cultum, in principes latrabant, non ejiciebant daemones, quos secundum deos esse arbitrabantur, tametsi christianos contra jus et fas, propter suum duntaxat nomen, omni suppliciorum genere enecarent.

Non solam Christianorum ethnicorumque castitatem Tertullianus noster, sed omnes utrorumque virtutes 0924A inter se componit ac horum tam corruptas, quam illorum perfectas esse demonstrat. Eam vero comparationem eo accuratius instituit, quo importunius ethnici clamitare solebant philosophos parem atque christianos profiteri innocentiam, justitiam, patientiam, sobrietatem (Tertullian. Apologet., cap. 46, pag. 500) . Nam ut plures omittamus, eodem Celsus modo contra christianos disputabat (Orig. lib. I cont. Cels., pag. 6) . Nihil novi, aiebat, nihil magni de moribus christiana disciplina attulit, quod cum aliis antiquis philosophis non fuerit commune, et ab eis traditum.

Tertullianus igitur ethnicos id objicientes generali primum ratione refellit et expugnat. Si iidem, inquit, sint philosophorum ac christianorum mores, eaedemque 0924B virtutes, utrique profecto debent eamdem habere profitendae religionis suae facultatem. Cur ergo christiani, non autem philosophi, diis, sicut infra explicabitur ( Tertullian. loc. cit.), sacrificare aut dejerare, aut lucernas meridie vanas proferre (Rigaltius contra manuscriptorum et editorum codicum fidem prostituere) compelluntur? Cur philosophi, pergit auctor noster, deos vestros palam destruunt, et superstitiones vestras commentariis quoque accusant, laudantibus vobis. Tales quippe fuerunt Diagoras, Theodorus, et Nicagoras, de quibus alibi egimus (Dissertat. in Minut., cap. 23, art. 2, et Dissertat. super., cap. 14, art. 1) . Sed quia ille adjecit, Laudantibus vobis (Tertullian. Apologet., cap. 14, pag. 348) , magis forsitan indicare videtur Socratem ab eo proxime, et antea, nomine 0924C suo appellatum, atque Epicurum, ejusque asseclam, et admiratorem Lucretium, atque Ciceronem, a quo gentilium dii in suis de illorum natura libris funditus tolluntur.

Cum vero auctor noster addidit (Ibid. cap. 46, pag. 500) : superstitiones vestras accusant, ad Senecam, quem prius citaverat, haud dubie respexit. Ibi quippe iidem, inquit (Ibid. cap. 12, pag. 337) , estis, qui Senecam aliquem pluribus et amarioribus de vestra superstitione perorantem probatis. Quae quidem Senecae verba alibi retulimus, atque infra adhuc suoque loco proferenda sunt.

Quin etiam, quod plerique, ait adhuc Tertullianus (Ibid. cap. 46, pag. 500) , philosophi in principes latrant. In quodam Vaticano codice scriptum notarunt 0924D Lacerant: sed minus bene. Nam de industria dixisse videtur latrant, hocque verbo perstringere cynicos. imperator siquidem Vespasianus, teste Suetonio, Demetrium Cynicum, in itinere obvium sibi post damnationem, ac ut neque assurgere, neque salutare se dignantem, oblatrantem etiam nescio quid, satis habuit canem appellare (Sueton. lib. VIII, in vit. Vespas., § 13) . Narrat vero Xiphilinus eumdem Vespasianum Marciani hortatu in exilium misisse philosophos, propterea quod non tantum Demetrius ille Cynicus, sed alii quoque philosophi multa ignominiosa publice dicerent (Xiphilin. epitom., lib. X, pag. 220 et seqq.) . Privatim autem eidem Demetrio non quiescenti scribi jussit; Etiamsi multa agas morte digna, ac jubere 0925A possim te idcirco occidi: ἐγὼ δὲ κύνα ὑλακτσοῦντα οὐ φονεύω. Ego vero canem latrantem non occido.

Neque satis gentilibus fuit hujusmodi philosophos et ferre patienter, et laudare: sed facilius, inquit auctor noster, statuis et salariis remunerabantur (Tertullian. Apologet., cap. 45, pag. 497; Ibid. cap. 14, pag. 348) . Nonne autem ibi, tacito Socratis nomine, auream illius designat imaginem, quam sicuti superius animadvertit, ipsimet Athenienses, a quibus morte mulctatus fuerat, in templo postea collocarunt. Aliorum vero philosophorum statuas si tibi indicari petieris, audi Juvenalem indoctos castigantem homines, qui falsam eruditionem, positis in sua quaque bibliotheca philosophorum statuis, et imaginibus, se satis probasse arbitrabantur. En illius carmina:
0925B
Indocti primum, quanquam plena omnia gypso,
Chrysippi invenias. Nam perfectissimus horum
Si quis Aristotelem similem, vel Pittacon emit,
Et jubet archetypos pluteum servare Cleanthus. (Juvenal. satir. 2, v. 4, et seqq.)

Plures porro philosophorum imagines Menagius, in sua Laertiana editione exhibet.

Dabatur insuper philosophis salarium, sive annona et merces, a sale, uti monet Plinius (Plin. lib. XXXI natur. hist., cap. 7, pag. 809) , sic cognominata. Testatum enimvero Capitolinus facit ab Antonino imperatore mandatum, ut rhetoribus et philosophis per omnes provincias salaria et honores deferrentur (Capitol. in vit. Antonin. sub fin.) . At Lucianus memoriae prodidit (Lucian., Eunuchus, seu Pamphil., 0925C pag. 535) constitutum ab imperatore μισθοφορά τις οὐ φαύλη non exiguum salarium, ἀλλὰ μυρίαι, decies mile nummorum, stoicis, platonicis, epicureis, peripateticis, aliisque philosophis distribuendum, ut juventutem docerent. Nonne etiam Augustinus de iisdem philosophis, sicuti et aliis, haec quae ad propositum nostrum non parum conducunt, verba facit (August. lib. I de civit., cap. 3, pag. 4) ? Nobis ethnici succensent, cum de diis eorum talia dicimus, nec succensent auctoribus suis, quos ut ediscerent, mercedem dederunt, doctoresque ipsos insuper et salario publico et honoribus dignissimos habuerunt.

Qua ergo hi fronte quove furore christianos quolibet suppliciorum genere torquebant et trucidabant; philosophos vero suos impune ferebant, laudabant, 0925D magnisque remunerabant beneficiis, et praemiis, tametsi similes utrorumque mores ac virtutes similes esse venditarent. At christiani ethnicis non virtute pares tantum erant, sed longe sanctiores praestantioresque, quemadmodum invictissime demonstravimus.

Unde igitur tanta judiciorum discrepantia? Quia philosophi, ut recte advertit Tertullianus, non christiani cognominantur (Tertullian. Apologet., cap. 46, pag. 500) . Ethnici enim non summa sine iniquitate conclamabant christianos ob solum, sicut dictum est, suum nomen publico odio dignos, ac quibuslibet plectendos 0926A suppliciis. Propter suum etenim piissimum vivendi genus iisdem, quibus philosophi cumulabantur, praemiis et salariis, eo digniores erant, quo saepius daemones ex obsessorum hominum corporibus solo Christi, uti ostendimus, nullius vero philosophi nomine ejiciebant.

Et certe quomodo daemones fugari poterant nomine philosophorum, qui arbitrabantur eos, ut ait adhuc Tertullianus, esse secundum deos, id est, sicuti quidam volunt, diis proximos, aut ut aliis placet, tanquam deos, habebant. Nam scripsit Cicero: de absente secundum praesentem judicare. Suetonius vero de Claudio Imperatore: Absentibus secundum praesentes dabat (Sueton. lib. V in vit. Claud., § 15) , hoc est, perinde ac tanquam essent praesentes. Sed utraque explicatio in eumdem ferme sensum recidit, 0926B quamvis haec secunda potior videatur.

Quidquid sit, Tertullianus aperte declarat ( Tertullian. loc. cit.) philosophos existimasse daemones sibi esse superiores ac dominari. Itaque tantum abest ut possent illos fugare, quin ipsis obsequebantur. Nam Socrates, uti auctor noster prosequitur, tametsi Apollinis oraculo, sicut alibi observatum a nobis fuit (Dissertat. in Minut. Octav., cap. 3, art. 2 et 3. Ibid. et tom. I Apparat., pag. 1115) omnium sapientissimus renuntiatus fuerit, solebat dicere, Si daemonium (supple meum) permittat, ut hoc vel illud faciam (Tertullian. loc. cit. et Supr., cap. 22) . In hac enim et aliis dissertationibus ostendimus quomodo asseveraret sibi a pueritia astitisse daemonem, quo nec consulto nec approbante nihil unquam agebat (Idem, Apologet., 0926C cap. 46, pag. 500) . At is ipso nihilominus idem Socrates moriens praecipit gallum gallinaceum Aesculapio prosecari, seu mactari. Sed quia aliquid de veritate sapiebat, deos esse negavit. Quae quidem à nobis alia in dissertatione explicata sunt (Dissertat. in Lactant., cap. 39, art. 1, et Dissertat. Minut. Octav., loc. cit.)

At porro Socrates sive deos agnoverit, sive negaverit, non poterat utique daemones, quos sicut alii ethnici, deos aut his proximos esse autumabat, fugare, aut ex obsessorum expellere corporibus. Atqui si facultas tantum beneficium ethnicis praestandi christianis concessa fuit, si meliores erant illorum, quam gentilium mores ac virtutes, non poterant utique iidem gentiles, nisi contra jus omne et fas, illos 0926D poenis tormentisque omnibus enecare, hos vero magnis afficere laudibus ac beneficiis. Sed sequamur adhuc Tertullianum utrorumque virtutes singulatim comparantem.