Articulus Primus. Quam longa et horrida fuerint jejunia Christianorum: quantum ab hac abstinentiae severitate abessent convivia et coenae Megarensium, tribuum, curiarum, ac decuriarum, Herculanarum decimarum, polluctorum, Apaturiorum, Dionysiorum, Atticorum mysteriorum, Serapicarum coenarum, ubi de sparteolis et infamibus parasitis.

0936D

Caeteras inter Christianorum virtutes maxime emicuit tam sedula, quam dura jejuniorum observandorum cura et sollicitudo, qua non minus, quam aliis virtutibus, ab ethnicis discrepabant. Saepe enim saepius ac publicis in calamitatibus, divinam misericordiam non pro se tantum, sed suis etiam pro inimicis, 0937A non perfunctoria, sed durissima rigidioris jejunii observatione exorare conabantur. Audias velim ipsummet Tertullianum: Nos, inquit, jejuniis aridi, hoc est, confecti et arefacti, quippe qui non aliis cibis quam aridis tum vescimur. Nam ille alibi seras, ait, vel aridas escas, ac paulo explicatius, xerophagias observamus, siccantes cibum ab omni carne, omni jurulentia, et avidioribus quibusque pomis, ne quid vinositatis vel edamus, vel potemus, lavacri quoque abstinentiam congruentem arido victui (Tertullian. Apologet., cap. 40, pag. 478; libr. de Jejuniis, cap. 1 et cap. 13) .

Quis autem aridus ille cibus, et quae esca arida sit, si ab Epiphanio postules, tibi respondebit non aliam esse, nisi panem, sal et aquam. Per totos autem 0937B illos jejunationum, uti ille loquitur, et xerophagiarum dies fas Christianis non erat hosce cibos, quantumvis parum esculentos et suaves, quovis diei tempore praegustare (Epiphan. Exposit. fid., § 22, pag. 1015) ; sed ab omni, ait adhuc Auctor noster, vitae fruge, seu quocumque cibo dilati (Tertullian. Apologet., cap. 40, pag. 487) , hunc nonnisi sero ac sub noctis initium sumebant. Neque horum verborum haec nostra est explicatio, sed ipsius, qui alibi apertissime dixit: Abstinentes ab eis, quae tamen, quemadmodum haeretici quidam, non rejicimus, sed differimus (Idem, lib. de Jejun., cap. 15) , atque ita jejunia nostra in vesperum producimus. Quinimo Christus, teste Eusebio, sectatores suos docuerat ad multos dies cibo et vino lubentissime abstinere, durum ac severum 0937C agere vivendi genus, atque immensam non modo virorum, verum etiam mulierum multitudinem eo impulerat, ut spretis corporum alimentis, divinarum potius lectionum rationalem cibum appeterent (Euseb., orat. de laud. Constantini, cap. 17, pag. 661) . Quid mirum igitur, si hi ab eodem Tertulliano nostro dicuntur omni illa continentia expressi (Tertullian. Apologet., cap. 40, pag. 487) , id est, ita exhausti ut deficerent corporis vires?

Verum ab hac Christianorum frugalitate, ciborum abstinentia et jejuniis plane penitusque dissidebant coenae ethnicorum, profusis sumptibus apparatae, immoderata convivia, compotationes, comessationes, helluationes. Primum enim Megarensium intemperantia, ait Tertullianus plane redarguitur hoc Diogenis 0937D dicto: Megarenses obsonant, quasi crastina die morituri; aedificant vero, quasi nunquam morituri (Ibid. cap. 39, pag. 473) . Sed si Laertio fidem habeas, Agrigentinos Empedocles (Laert., lib. VIII, in Vit. Empedoc., § 33) ; si Aeliano, hos ipsos Plato (Aelian., lib. XII Var. Histor., cap. 28) ; si Plutarcho, Rhodios Stratonicus hoc convicio verberavit (Plutarch. de Cupidit. divit. pag. 525, tom. II) . At illud a pluribus, et de pluribus dici ac repeti potuisse quis inficiabitur? Quicumque porro fuerint hi populi, a Christianorum sobrietate et jejuniis perquam maxime alieni erant.

At non de illis procul dubio, sed de pluribus aliis hoc Auctor noster subjunxit: Tot tribubus et curiis et 0938A decuriis ructantibus (Tertullian. Apologet., cap. 39, pag 473) , videlicet cibum potumque nimium, qui non potuerat in stomacho digeri, exhalantibus, acescit aer. Sed numquid, inquies, id sine magna hyperbole ab ipso scribi potuit? Quid autem, amabo te, vetat quominus id dici possit de publicis conviviis, quae in magnis quorumdam dierum, ac praesertim imperatorum solemnitatibus in foro, plateis publicis, vicis, et urbium compitis instrui solebant? Tunc enim singulae, ac totae urbes exhibebant, ut infra videbimus, tabernarum et popinarum speciem. Quid ergo mirum si tanta multitudine hominum, cibos indigestos et immoderate sumptos exhalantium, ructibus aer acesceret? Turnebus itaque nomine curiis frustra designari putabat ea convivia, quae in ipsa curia a Curialibus 0938B dabantur (Turneb., lib. XII Advers., cap. 13) . Nam Tertullianus de illis publicis conviviis haud dubie intelligendus est.

Tum ille postea: Saliis, inquit, de quibus nos alibi egimus, coenaturis creditor erit necessarius (Tertullian. loc. cit.) ; quia nullus par erat impensas illorum derepente solvendo. Si tamen nobis non credas (Dissertat. in Minut. Octav., cap. 20, art. 3) , idque tibi velis probari, audi haec Festi verba: Salios a saltando dictos, quibus per omnes dies, ubicumque manent, quia amplae ponuntur coenae, si quae aliae magnae sunt, saliares appellantur (Fest. ad v. Salii) . Quocirca canebat Horatius:

Nunc est bibendum, nunc pede libero
Pulsanda tellus, nunc saliaribus
Ornare pulvinar deorum
0938C Tempus erat dapibus, sodales. (Horat. lib. I, od. 27.)
Dapes quippe saliares vocat opimas, exquisitissimas, magnisque sumptibus comparatas, quibus onerabatur pulvinar deorum, et posthaec a Saliis vorabantur. Eam sane ob caussam Claudius imperator, uti narrat Suetonius: Ictus nidore prandii quod in proxima Martis aede apparabatur, deserto tribunali, descendit ad sacerdotes, unaque discubuit (Sueton. in Vit. Claudii, § 33) . Apuleius vero ait equum suum tanta hordei copia saturatum fuisse, ut saliares se coenasse crederet (Apuleii, Metamorph. lib. IV, post med.) .

Salii autem erant sacerdotes Herculis, de quo Tertullianus haec subnectit: Herculanarum decimarum, et polluctorum (manuscripti codices pollinctorum) 0938D sumptus tabularii (iidem editi, et alii non editi codices stabularii) supputabant (Tertullian. Apologet., cap. 39, pag. 473) . Pollinctores vero ungebant corpora mortuorum et funus curabant. Verum Tertullianus non videtur de his fecisse sermonem. Melius ergo scriptum est polluctorum, uti confirmari potest his, qui huic loco non parum lucis praeferunt, Plauti versibus:

Huc venisse jam opus est quantum potest
Uti decumam partem Herculi polluceam. (Plaut. Stich. act. II, scen. 1, v. 80.)
Gentiles enim decimam bonorum suorum partem, uti Auctor noster superius dixerat, Herculi consecrabant, imponebantque in ejus aram, ac postea splendide 0939A epulabantur. Unde idem Plautus: Obsonate, inquit, pollucibiliter (Idem, Mustellar. act. II, scen. 4, v. 11) . Festus vero: Pollucere merces . . . . . far, polenta, vinum. Herculi autem omnia esculenta pollucebant ( Fest. ad v. Pollucere), sive decimam partem offerebant. De illa autem Herculis decima, sacrificio, et epulo videsis Varronem, Plutarchum, Macrobium, qui et pollucibilem coenam appellat (Varr., lib. V, de Ling. lat., pag. 58; Plutarch. Quaest. Roman., pag. 267; Macrob., lib. III Saturnal., cap. 12, 15 et 17) . Quantis porro sumptibus pararetur, tabularii supputabunt, qui videlicet civitatum et provinciarum rationes computabant, uti liquet ex codice Theodosiano, ubi unus est de tabulariis titulus. Auctor itaque noster significat tantos fuisse harum coenarum sumptus, ut 0939B soli publici tabularii, computandis maximis expensarum summis assuefacti, illos numerare vix possent. Potior igitur est haec lectio, quam stabularii, hoc est, caupones et tabernarii, qui in cauponis suis sumptus, sive magnos sive parvos, ab epulantibus factos, computare facilius consueverant.

Prosequitur Tertullianus: Apaturiis, Dionysiis, mysteriis Atticis coquorum delectus indicitur (Tertullian. Apologet., cap. 39, pag. 473) . Ἀπατάρια autem solemnis dies festus erat, qui ab Atheniensibus quotannis mense octobri per tres dies celebrabatur. Primo autem die, tribules sive sodales huic solemnitati adscripti simul opipare coenabant. Secundo die, sacrificabant Jovi et Minervae. Tertia tandem die, pueros et puellas in curiis inscribebant. Memoriae 0939C autem Herodotus prodidit Homerum, ad hanc coenam a sodalibus invitatum, mensis revera accubuisse. Sed alibi idem historicus hujus festi adhuc meminit (Herodot. in Vit. Homer., § 29 et seqq., ac lib. I, § 147) , de quo praeterea Pollux, Suidas, Petrus Castellanus, Joannes Fasoldus, atque in primis Joannes Meursius (Poll. lib. VI, Suid. Castellan. Fasold. de Fest. graec.; Meurs., Graeciae feria, ad v. ἀπατούρια) .

Dionysia, seu διονύσια festa erant ab Atticis, mense octavo, in Dionysi, seu Bacchi, honorem celebrata, quae et Bacchanalia cognominabantur. Haec autem Dionysia et Attica mysteria nuncupavit Tertullianus; ut significaret eadem esse festa quibus Athenienses coenas apparabant, tanta copia ciborum delicatissimorum, ut ad hos conficiendos coqui peritiores seligerentur.

0939D Ad Romanos autem, Serapidis festa pari sane vel majori etiam coenantium intemperantia celebrantes, sic revertitur: Ad fumum coenae Serapicae sparteoli excitabuntur (Tertullian. Apologet., cap. 39, pag. 473) . Sparteoli autem quoddam genus erat militum, qui Romae in urbis tutelam, ut ait vetus Juvenalis interpres, cum hamis et aqua, quibus ignes restinguerent, vigilias agebant (Juvenal. satir. 14, v. 313) . Sic vero cognominabantur a tunicis et calceamentis, sicut nonnullis visum, vel potius a vasis sparteis, quibus aquam ferebant. At Suetonius, si Casaubono fides, ilios ab Augusto imperatore institutos hisce verbis declaravit: Adversus incendia excubias nocturnas vigilesque commentus 0940A est (Sueton., lib. II, in Vit. August. § 30) . Quis vero facile non intelligat Tertullianum de his agere, qui, cum plebeii vilesque homines essent, noctuque per urbem ambularent, ad fumum coenae opiparae festo Serapidis instructae excitabantur, et ad eam accurrebant? Porro autem haec festa et sacra Serapia, seu Serapida, vel Serapidis sive Isidis appellata, solebant mense aprili celebrari. Sed de his in superioribus dissertationibus a nobis actum est (Dissertat. in Minut. Octav., cap. 22, art. 1) .

Sparteolis pejores procul dubio erant parasiti, omnium mensarum turpissimi asseclae, qui affectant, inquit Auctor noster, ad gloriam famulandae libertatis sub auctoramento (Tertullian. Apologet., cap. 39, pag. 475) , id est, quemadmodum ex Cicerone, Suetonio 0940B aliisque colligitur, quasi stipendio, pretio et mercede ventris inter contumelias saginandi (Cicer., lib. I de Offic. pag. 372, lin. 3; Sueton. lib. III in Vit. Tiber., § 7) . Alio autem in libro eos vocat ventris operarios, quos patientia a diabolo inspirata contumeliosis patronis subjectione libertatis addicit (Tertullian., lib. de Patient. sub fin., cap. 16) . Sed hanc ignavissimorum hominum gentem prae caeteris graphice Terentius depingit, quem si adire te non pigeat, quod in Tertulliani verbis obscurum invenies, explicatum habebis (Terent. Eunuch. act. II, scen. 2) .

Ab his utique omnibus adeo intemperatis ac libidinosis ethnicorum coenis et conviviis penitus abhorrebant Christiani, qui corpus suum tam longis durisque, sicut diximus, jejuniis macerabant, et quorum 0940C coena omnino frugalis et modestissima erat, uti postea ostendemus.