Articulus Primus. Quam ob caussam Christiani sacros coetus inirent; de fusis ibi precibus, ac potissimum pro mora finis; de sacrarum Scripturarum lectione, et cohortationibus; de praesidibus, probatis, senioribus, et honorem nullo pretio, sed testimonio adeptis.

0948B

Nihil plane in tota Christianorum disciplina, eorumque moribus erat, quod acrioribus ethnici vexaverint calumniis, quam illorum synaxes, ac solemnes ad sacra mysteria agenda conventus. Quamobrem Tertullianus impudentem calumniatorum audaciam non alio validiori argumento penitus comprimi posse censuit, quam sincera et simplici eorum, quae in iis agebantur, expositione. Primum itaque enarrat quem 0948C in finem Christiani congregarentur: Coimus, inquit, in coetum et congregationem ut ad Deum, quasi manu facta, precationibus ambiamus orantes (Tertul. Apolog., cap. 39, p. 467) . Sed haec totidem verbis in omnibus nostris codicibus manuscriptis, et antiquis editionibus habentur, Rigaltio longiora, ac forte obscuriora visa sunt. In textu igitur contra ipsius, quo usus est, antiquioris codicis fidem, haec tantum voluit retineri: Coimus ad Deum, quasi manu facta, precationibus ambiamus. Cur autem tot verba deleverit contra unanimem codicum consensum, ne minimam quidem reddit rationem. Siccine ergo Rigaltio licuit tam veteris Scriptoris librum tanquam suum pro libito corrigere, ac quae volebat ex illo demere, et amputare? Dixit autem Tertullianus: Coimus in coetum et congregationem, 0948D sicuti Cicero post Terentium: Coimus in Piraeum (Cicer., lib. VII, epist. 3, ad Attic., pag. 275, lin. 8, Terent. Eunuch., act. III, scen. 4, v. 1) , Virgilius autem canebat:

. . . Socium virtus coit omnis in unum. (Virgil. lib. X Aeneid., v. 410.)
Sic autem congregati Christiani quasi manu facta undique Deum cingebant, et ambiebant, ut simul orantes divinam ejus misericordiam precationibus suis flecterent. Nec ingratam illi vim faciebant: Nam haec vis, inquit Auctor noster, Deo grata est (Tertullian. Apologet., cap. 39, pag. 467) , qua Christiani, conjunctis omnium precibus, eum formidabilia 0949A justitiae arma ponere, ac postulata divinae clementiae dona sibi non denegare quadam quasi violentia cogebant.

In hunc autem modum orabant non pro se ipsis tantum, sed etiam pro imperatoribus, uti ille adhuc ait, pro ministris eorum, ac potestatibus (Tertull., ibid.) , id est, magistratibus et praesidibus, sive urbium, sive provinciarum, et iis omnibus quorum ministerio ad regendos populos utebantur; pro statu saeculi, id est, imperii, ut firmus esset ac stabilis, nec bellis, aut seditionibus concuteretur; pro rerum quiete; ut omnes fruerentur semper optandae pacis bono. Noverant enim Christiani, quod Apostolus praeceperat fieri obsecrationes, orationes, postulationes, gratiarum actiones, pro omnibus hominibus, pro regibus, 0949B et omnibus qui in sublimitate sunt; ut quietam et tranquillam vitam agamus in omni pietate et castitate (I ad Timoth., cap. II, v. 1 et 2) . Dehis porro precibus, quas Christiani in suis synaxibus pro se et aliis fundere solebant, alibi disseruimus (Dissertat. in Arnob., cap. 8, art. 2) .

Quapropter illud nunc observare tantum juvat, quod ibidem Tertullianus adjecit, Christianos in hisce synaxibus Deum adhuc precatos fuisse pro mora finis (Tertullian. Apologet., cap. 39, pag. 467) . Quis autem, amabo te, ille finis erat, nisi totius mundi, quem cum Romani imperii ruina evertendum esse opinabantur (Idem, lib. ad Scapul., cap. 2) . Quamvis autem haec, de qua aliquid postea dicendum (Infr., cap. 21, art. 1) , omnino falsa sit opinio, inde tamen intelligimus 0949C Christianos toties Deum pro Romani imperii diuturnitate orasse, quoties illum pro afferenda mundi, finiendi mora precabantur. In suum enim animum, praepostere quidem, sed penitus tamen induxerant clausulam saeculi, ipsa adhuc sunt Auctoris nostri verba, Romani imperii commeatu retardari (Idem, Apologet., cap. 32, pag. 447) .

At quantum haec falsa, tantum illa vera sunt, quae in sacris Christianorum synaxibus acta sic commemorat: Coimus ad litterarum divinarum commemorationem (Ibid., cap. 39, p. 34) , id est, earum lectionem et recitationem. Nam in hoc fidelium coetu: τὰ ἀπομνημονεύματα, ut ait Justinus martyr, τῶν ἀποστόλων, ἣ τὰ συγγράμματα τῶν προφητῶν ἀναγινώσκεται μέχρις ἐγχωρεῖ. Commentaria apostolorum, aut scripta apostolorum, 0949D quoad tempus fert, leguntur (Justin. Apolog. 1, n. 67) , aut ut ait Tertullianus: Si quid praesentium temporum, quibus ethnici in Christianos tanta crudelitate grassabantur, qualitas aut praemonere cogit, aut recognoscere (Tertullian., loc. cit.) . His enim sacris vocibus fidem pascebant, erigebant spem, ac fiduciam securitatemque suam figebant. Tradita quoque in eis morum praecepta saepius relegendo et audiendo, firmiorem reddebant disciplinam suam, ac recte vivendi rationem.

Sacrae vero Scripturae lectionem excipiebant exhortationes, ait Auctor noster. Antea Justinus martyr: Εἶτα, inquit, παυσαμένου τοῦ ἀναγινώσκοντος, ὁ προεστὼς διὰ λόγου τὴν νουθεσίαν καὶ πρόκλησιν τῆς 0950A τῶν καλῶν τούτων μιμήσεως ποιεῖται. Deinde lectore quiescente, praesidens admonitionem facit, qua ad tam pulchrarum rerum imitationem alios provocat et hortatur (Justin, ib.) . Atque ita ille explicatius enarrat, quae, et a quo, et quam ob causam factae fuerint illae exhortationes.

Eas autem, pergit Tertullianus, proxime sequebantur castigationes, et censura divina (Tertull., ibid.) , quas quidem Justinus martyr, aut quia brevitati consulebat, aut quia ad propositum suum parum faciebant, penitus praetermisit. At Origenes diserte primum asserit Christianos sui temporis operam omnibus modis dedisse, ut eorum conventus et synaxes prudentibus hominibus complerentur, quibus quidquid egregium et divinum habemus, popularibus sermonibus 0950B ac pro singulorum captu explicabatur (Origen., lib. III contr. Cels.) .

Tum deinde Tertullianus, continuo adjecit ab iisdem coetibus eos prorsus ejectos, qui peccatis, atque in primis libidine sordidati erant (Tertullian. Apologet., cap. 39, p. 469) . Triplex vero fuit, ut suo loco ostendemus, peccatorum criminumque genus propter quod lata, ad exemplum Apostoli (Paul., epist. I ad Corinth., cap. V, v. 3 et seq.) , in reos excommunicationis sententia, ab ecclesiae ingressu arcebantur. Non prius autem absolvi poterant, quam horumce criminum publicam poenitentiam egissent.

Antea tamen illorum peccata debebant diligentissime examinari et agnosci. Quamobrem judicatur, ait Auctor noster, magno cum pondere, ut apud certos de 0950C Dei conspectu; summumque futuri judicii praejudicium est, si quis ita deliquerit, ut a communicatione orationis, et conventus, et omnis sancti commercii relegetur (Tertullian. Apologet., cap. 39, p. 469) . Summa igitur cura, et qua major nulla esse poterat, investigabant, quae et qualia erant reorum peccata, atque in convictos sententiam ferebant, quasi Deum, supremum omnium judicem, ante oculos habuissent. Ea itaque sententia maximum erat judicii, a Deo in ipso mundi fine ferendi praejudicium. Nam sicut ad Pomponium scripsit postea Cyprianus: Apud fideles servos Dei spiritali gladio excommunicationis superbi et contumaces necantur, dum de Ecclesia ejiciuntur. Neque enim vivere foris possunt, cum domus Dei una sit, et nemini salus esse nisi in Ecclesia possit (Cyprian., 0950D epist. 5, ad Pomp.) .

Prosequitur Tertullianus: Praesident his Christianorum coetibus, probati quique seniores (Tertullian., loc. cit.). Nobis autem non explicat qui fuerint illi seniores praesidentes, quos, sicut ibi hoc solo nomine, ita in alio, ubi de iisdem synaxibus disserit, praesidentes tantummodo appellat: Eucharistiae sacramentum, inquit, et in tempore victus et omnibus mandatum a Domino etiam antelucanis coetibus, nec de aliorum manu, quam praesidentium sumimus (Idem, liv. de Coron. milit., cap. 3) . A Justino etiam martyre, ut paulo ante vidimus, singularum synaxeon praeses, προεστώς tantum nuncupatur. Verum ipsemet Tertullianus ubi de sacri baptismatis, in iisdem synaxibus collati, 0951A administratione disputat, aperte designat qui sint hi praesides. Ibi autem haec ipsamet ejus verba legimus: Dandi quidem baptismatis habet jus summus sacerdos, qui est Episcopus, dehinc presbyteri et diaconi, non tamen sine episcopi auctoritate, propter Ecclesiae honorem, quo salvo, salva pax est (Idem, lib. de Baptism., cap. 17) . Episcopi igitur his aliisque Christianorum synaxibus praesidebant, et eorum auctoritate, presbyteri et diaconi.

Cur autem seniores ab illo vocarentur, his discere est Cypriani verbis: Jampridem per omnes provincias, et per urbes singulas, ordinati sunt episcopi in aetate antiqui, in fide integri, in pressura probati, in persecutione proscripti (Cyrprian., epist. 55 ad Antoni.) . Cernis ibi episcopos vocari in aetate antiquos, ac 0951B proinde seniores. Nonne ergo eo nomine Tertullianus episcopos designavit, quorum saltem plurimi suo tempore seniores erant, et aetate provecti? Ad haec vero, ab eodem Cypriano dicuntur in pressura, id est, cruciatibus pro Christi fide constanter toleratis probati. Alio tamen sensu ab Auctore nostro simpliciter nuncupantur probati, nimirum aliorum suffragio ob vitae suae sanctimoniam probati et electi. Ipse enimvero haec ibidem subjunxit: Honorem istum non pretio, sed testimonio adepti. Neque enim pretio ulla res Dei constat (Tertullian. Apologet., cap. 39, p. 469 et seq.) . Nemo autem, uti putamus, negabit ibi a Tertulliano hisce verbis honorem istum designari sacros ministrorum Dei ordines, qui nullo penitus, quantumvis minimo, pretio, sed certo et gravi religiosorum 0951C hominum testimonio viris probatis et electis conferri debebant. Rationem si quaeras, hanc ab Ambrosio, dictis Tertulliani plane congruentem, accipe: Habes Domini praeceptum vatis Elisaei, Giezum punientis, exemplum gratis dare, nec vendere ministerium, sed offerre; non enim pretio taxatur Dei gratia; nec in sacramentis lucrum quaerere, sed obsequium sacerdotis (Ambros., lib. IV Exposition. in Luc., § 52) . Et paulo post: Inexpiabilis est enim venditi culpa ministerii et gratia: vindicta coelestis transit ad posteros (Ibid., § 53) . Postea id confirmat exemplo Simonis Magi (Ibid., lib. IX, § 19) , a quo simonia, tam saepe canonibus Ecclesiae, ac sanctorum Patrum scriptis damnata, nomen accepit.