Articulus III. De data in Christianorum synaxibus coena, et praemissis ei precibus; ac contra impudentes ethnicorum calumnias ostenditur quam frugalis, sobria modestaque fuerit.

Compertum profecto ethnici habebant Christianos suis in synaxibus coenasse; sed ignorabant utique quanta modestia, frugalitate et pietate haec coena condita fuerit. Quapropter solito in eosdem Christianos 0954D effraenato furore semper inflammati: Coenulas nostras, inquit Tertullianus, praeterquam sceleris infames, ut prodigas sugillabant (Tertullian. Apologet. cap. 39, pag. 473) . Duplex igitur erat hujusce accusationis caput. Et primum quidem illas sceleribus, nimirum infante occiso, ac horrendo carnis ejus pabulo, et turpissimo incestu fuisse infames. Sed totam hanc falsissimam accusationem, ut infra videbimus, Auctor noster funditus evertit. Alteram vero prodigalitatis criminationem conterit nuda ac verissima coenae illius expositione. Eum itaque narrantem audire, et ejus verba nobiscum accurate examinare ne tibi, quaeso, grave sit. Sic autem ille. Coena nostra de nomine rationem 0955A sui ostendit: id vocatur, quod dilectio penes Graecos: in antiquis editionibus, vocatur ἀγάπη, id quod dilectio apud Graecos est (Tert. Apol. c. 39, p. 473) . Numquid ergo his editionibus praefecti hanc graecam vocem addidere, quam graece nescientes librarii scribere ausi non sunt? Alio tamen in libro scripta latine invenitur, ubi ipse Tertullianus de martyribus in carcerem missis haec scribit: Quae justa sunt caro non amittit, per curam Ecclesiae et agapen fratrum (Idem. lib. ad Martyr., cap. 2) . Ibi autem nomen illud sua propria significatione pro charitate et dilectione accipitur. Eo tamen nomine in ejus Apologetico, uti ab Origene (Origen. lib. I contr. Cels.) , a nobis alibi citato (tom. I Apparat. pag. 715) , vocatur Christianorum coena, in qua praecipue eminebat illorum mutua dilectio 0955B et charitas.

Illa igitur, in hujusce amoris pignus data, non poterat utique dissoluta esse et prodiga. At quamvis in illa aliquid fuisset effusi atque sumptuosi, non ideo tamen ab ethnicis vituperari debebat. Quantumvis enim care constitisset, hac indigentes juvabantur. Atqui, sicut optime observat Auctor noster: Lucrum est pietatis facere sumptum (Tertul. Apol. c. 39, pag. 473) . Tantum vero aberat, ut Christiani in hanc coenam sumptus maximos facerent, ut summa sane frugalitate ac modestia praeberetur. Enimvero nihil intemperatum aut immoderatum, vel, sicut ait Tertullianus, nihil vilitatis, nihil immodestiae admittit (Ibid. p. 477) . Nomen autem vile aliquando sumitur pro sordido et abjecto, aliquando etiam pro abundanti; quo sensu 0955C dixit Virgilius vilemque phaselum (Virgil. I Georg., v. 257) , id est, ut animadvertit Servius, abundantem. Nam quod abundat, vile est; ut: vilibus aut onerat pomis. At si hoc posteriori significatu Auctor noster illud nomen accepit, sensus illius erit nihil in christianorum coena fuisse superfluum et redundans. Nobis tamen facilius persuadebitur adjectivum illud vile adhiberi priori sensu pro sordido et abjecto. Christianorum enim coenam opponit gentilium conviviis, in quibus infames parasiti, hominum omnium vilissimi admittebantur, ad contumelias, sicuti ille loquitur, saginandi. Nihil etiam immodestiae in illa cernebatur, atque plane discrepabat a memoratis ab illo ibidem gentilium epulis, et Bacchanalibus, de quibus nos alibi et infra adhuc agendum.

0955D Sacrae porro Christianorum mensae non prius discumbitur, inquit Tertullianus, quam oratio ad Deum praegustetur (Tertullian. Apologet. cap. 39, pag. 477) . Jam autem dixerat antea illos ideo congregatos, ut Deum, sicuti animadvertimus, precarentur et exorarent. Nunc itaque de his precibus loquitur, quas coenae praemittere solebant. At certe a Justino martyre discimus eas fusas fuisse post sacrae Scripturae lectionem, et praepositi cohortationem, sed antequam panis, vinum et aqua offerrentur.

Pergit Tertullianus: Editur quantum esurientes capiunt (Ibid.) ; quae quidem nostrorum et veterum codicum editorum lectio est. Displicuit tamen illa Rigaltio, scribique propria auctoritate voluit, cupiunt, 0956A haud dubie quia putabat ibi significari neminem esse, qui ibi ad plus aut minus comedendum bibendumque cogeretur. Quid vero si Auctoris nostri sensus sit, tunc esurientes edisse non ultra, ut ipsemet postea loquitur (Ibid. cap. 42, pag. 491) , aut perperam: sed quantum illi capiunt, ad famem nimirum moderate depellendam; atque ita ut ad cibum potumque sumendum necessitate non voluptate ducerentur? Continenter enim subjunxit: Bibitur, quantum pudicis utile est (Ibid. cap. 39, pag. 477) , hoc est, ea sobrietate, qua pudicitia nullum inde detrimentum accipiat.

Hac itaque in cibo et potu temperantia, ita saturantur, inquit (Ibid.) , id est, iis adeo temperate utuntur, ut qui meminerint etiam per noctem Deum adorandum sibi esse. Nos vero manifestum alibi cuilibet fecimus 0956B (tom. I Apparat., lib. III, dissert. 1, cap. 6, pag. 712 et seq.) , tunc in more institutoque positum, ut christiani nocte ad Deum orandum surgerent. Quapropter ad uxorem suam ille scribebat: Latebisne tu . . . . . cum etiam per noctem exsurgis oratum (Tertull. lib. II ad Uxor. cap. 5) . Verum in eo Apologetici loco non de singulis noctibus agitur, sed iis tantum, quibus festi sacrarum synaxeon dies celebrabantur. Per illud tandem coenae tempus, inquit, Christiani ita fabulantur, ut qui sciant Deum audire (Idem, Apologet. cap. 39, pag. 477) , quaecumque illi inter se de rebus colloquerentur divinis.

Addit insuper hymnos adhuc postea Deo decantatos, atque hinc, inquit, probatur quomodo is, a quo canebantur, biberit (Ibid.) , id est, quanta sobrietate 0956C ac temperantia biberit. At quis hac tam sincera coenae christianae descriptione non intelligat quantum moderata, frugalis piaque fuerit?