Articulus IV. De his quae post coenam in Christianorum synaxibus agebantur; de aqua manuali; de accensis luminibus et synaxeon hora; de canticis et hymnis; de gratiarum actione, et christianorum discessu.

Post coenam, eo, quo exposuimus, modo, datam et finitam, tria adhuc a Christianis acta his Tertullianus verbis enarrat: Post aquam manualem, et lumina, ut quisque de Scripturis sanctis, vel de proprio ingenio potest, provocatur in medium Deo canere (Tertullian. Apologet. cap. 39, pag. 477) . Primum itaque notavit 0956D aquam manualem, quae nimirum ad manus abluendas porrigebatur. Ea autem consuetudo non solum apud christianos, sed gentiles etiam invaluerat. Narrat enim Athenaeus ante et post coenam, a Graecis datam abluendis manibus aquam, primamque κατὰ χειρὸς, secundam ἀπονίψασθαι à veteribus appellari (Athenae. lib. XI Deipnosoph., cap. 18, pag. 408; id., lib. IV, cap. 1, pag. 128, et cap. 2, pag. 129) . Quod quidem ille variis scriptorum testimoniis comprobat. Prius vero edidit fragmentum epistolae Hippolochi, qua scripserat expletos cibo convivas manus lavisse. Memoriae etiam Lampridius prodidit exhibita ab Heliogabalo parasitis fercula, ita ut per singula biberent, et manus, quasi comedissent, lavarent (Lamprid., in Vit. Heliogabal. 0957A pag. 343) . Mos igitur ille manus post coenam abluendi, utpote honestus, a Christianis quoque observabatur. Videsis Theodoretum et alios (Theodoret. lib. I Hist. Eccles., cap. 18.) .

Explicatu itaque difficiliora haud dubie plurimis videbuntur haec duo subsequentia Tertulliani verba: Et lumina. Nobis quidem id non latet, quod quidam annotarunt in Woverii codice scriptum ad lumina: sed is solus codex caeteris omnibus praeferri non debet. Ibi autem Auctor noster monitos procul dubio nos esse voluit tunc accensa fuisse lumina; quia sub vesperam Christiani congregabantur, coenabantque finito jam die, ac postquam ea omnia, quae enarravimus, facta fuerant. Ob necessitatem igitur, et ad fugandas, quemadmodum ille alibi significat, noctis tenebras haec lumina accendebantur (Tertullian. Apologet. 0957B cap. 7, pag. 306) . Sed de his jam aliquid alibi observavimus, et postea adhuc animadvertemus (Dissertat. in Lactant. cap. 25, art. 2) .

Nobis vero aliquis procul dubio objiciet: Si haec Christianorum synaxes sub vesperum cogebantur, ac noctis initio coenam illi inchoabant, cur idem Tertullianus hos coetus alibi antelucanos appellat? Cur alio in libro dixit: Eucharistiae sacramentum etiam antelucanis coetibus sumimus (Tertull. lib. de Coron. milit., cap. 3) . Neque alio nomine a Plinio Secundo in sua ad Trajanum imperatorem epistola vocatos esse testatur. In ea siquidem, ut ipse Tertullianus retulit, Plinius scripserat nihil in sacramentis eorum christianorum se comperisse, quam coetus antelucanos ad canendum Christo et Deo (Idem, Apologet. 0957C cap. 2, pag. 273) . Quin etiam hi coetus rursum a Tertulliano nominantur nocturnae convocationes: Quis nocturnis, inquit, convocationibus, si ita oportuerit, uxorem a latere suo adimi libenter feret? Et paulo post: Non sciet maritus quid secreto ante omnem cibum gustes, atque adeo matutinis horis; et si sciverit panem, non illum credit esse, qui dicitur (Idem, lib. II ad Uxor., cap. 4) . Simili etiam modo Cyprianus ad Caecilium haec in verba scripsit: Nisi si in matutinis hoc quis veretur, ne per saporem vini redoleat sanguinem Christi (Cyprian. epist. 63, ad Caecil.) . Quae tamen in aliis pluribus codicibus manuscriptis ita leguntur: Hoc quis veretur, ne vinum offerat, ne per saporem vini, odore flagrante, ab infideli conscientia odor vini horis matutinis fuerit agnitus, 0957D et agnoscatur esse christianus, dum nos sanguinem Christi in vini oblatione commemoramus.

Difficultatis hujus nodum quidam solvi posse autumant distinguendo duplex synaxeon genus. Unum enim esse aiunt, in quo Eucharistia a Christianis jejunis summo mane sumebatur. Alterum vero illud esse censent, de quo agimus, quod agapen vocabant, solebatque sub vesperam inchoari. Sed contra hanc responsionem facere videntur Socrates et Sozomenus, qui asserunt non eumdem ubique a christianis servatum coetus suos agendi morem. Narrant quippe in quibusdam Ecclesiis sabbato, in aliis dominica die actas synaxes: sacra quoque mysteria in nonnullis 0958A sub vesperam a coenatis, in aliis vero ante omnem cibum accepta (Socrat. lib. V Histor. Eccles., cap. 2, pag. 287; Soz. lib. VII Histor. Eccles. cap. 17. p. 735) . Si autem illos de suo potius, quam antiquissimo atque etiam Tertulliani nostri tempore loqui dixerit, nec id facile probabit, nec multum proficiet. Nam Tertullianus, non secus atque Justinus martyr, uti ex iis patet quae superius annotavimus, disputat adversus ethnicos, qui tam falso, quam audacter clamitabant horrenda prorsus in Christianorum synaxibus scelera perpetrari, nonne ergo de omnibus plane synaxibus loquitur, in quibus ea, quae agebantur, breviter et vere exponit? Certum quoque est christianos quibusdam in solemnitatibus, sicut Paschalis festi totam noctem pervigilasse. Ad suam namque uxorem Tertullianus scripsit: Quis solemnibus Paschae abnoctantem securus 0958B sustinebit? (Tertull. lib. II ad Uxor., cap. 4) . Sed in Apologetico non de his tantum, sed aliis synaxibus disserit, quas in multam noctem producere christiani consueverant. Nihil ergo prohibet quominus antelucani coetus, et nocturnae convocationes appellarentur.

Tertio Tertullianus narrat post illam Christianorum coenam, ut quisque de Scripturis sanctis vel de proprio ingenio potest, provocatur in medium Deo canere (Idem, Apologet., cap. 39, pag. 477) . Remota itaque mensa, unusquisque hymnum aliquem, aut desumptum ex sacra Scriptura, aut proprio ingenio in honorem Dei compositum, in totius consessus et coronae medio canendum provocabatur. At Cyprianus Donatum ad psalmos quodam die concinendos hisce adhortatur 0958C verbis: Et quoniam feriata nunc quies, ac tempus est otiosum, quidquid, inclinato jam sole, in vesperam diei superest, ducamus hunc diem laeti, nec sit vel hora convivii gratia coelestis immunis: sonet psalmos convivium sobrium, et ut tibi memoria tenax est, vox canora, aggredere hoc munus ex more. Magis charissimos pasces, si sit nobis spiritalis auditio; prolectet aures religiosa dulcedo (Cyprian. lib. ad Donat., in fin.). Si quis autem objiciat ibi Cyprianum de sacris non loqui synaxibus, quid inde promovebit? Si enim in communibus coenis psalmi cantabantur, quanto potius in sacris synaxibus concini debebant? Et certe Plinius, ab ipso Tertulliano citatus (Tertullian. Apologet., cap. 39, pag. 467) , ad Trajanum, sicut antea vidimus, scripserat non aliud 0958D crimen in anteculanis Christianorum congregationibus a se deprehensum, nisi quod hymnum Christo quasi Deo canerent. De his porro hymnis alibi disseruimus (Tom. I Apparat., pag. 413, 656 et 658) .

Talis porro fuit hujus convivii finis, quale fuerat illius initium: Nam aeque oratio, ait Tertullianus, convivium dirimit. Finito itaque psalmorum, sive canticorum, vel hymnorum cantu, Christiani preces rursus ad gratias Deo agendas fundebant. Denique inde disceditur, verba adhuc sunt Tertulliani, ad eamdem curam modestiae et pudicitiae, qui non tam coenam coenaverint, quam disciplinam (Tertullian. Apologet., cap. 39, pag. 477) , hoc est, normam pie sancteque vivendi, ac 0959A divinam et spiritalem qua pasti fuerant, doctrinam. At de hoc modesto, religioso, pudico Christianorum ab ecclesia discessu actum a nobis alibi fuit (tom. I Apparat., pag. 713) .