Articulus II. Quomodo sanguis martyrum semen fuerit christianorum, isque majorem, quam Cicero, Seneca, Diogenes, Pyrrho, Callinicus, aliique philosophi et oratores ethnici, ad persuadendum vim habuerit.

0966C Tantum abest, ut ea, quae memoravimus, ac vix quidem sine horrore audiri possunt, martyrum supplicia alios christianos a religionis suae professione deterruerint; quin inde fortiores facti, plures ethnicos ad eam amplexandam traxerint, atque ita auctus semper fuerit illorum numerus. Nam ipsimet ethnici agnitis martyrum tot tantisque cruciatibus, miraque prorsus constantia, tum profecto alliciebantur ut tantae fortitudinis caussam curiosius inquirerent, eaque comperta et deprehensa, fierent christiani. Nobis autem si quis nolit credere, is Tertullianum nostrum audiat: Quis, inquit, martyris alicujus maximam in tormentis constantiam intuitus, non contemplatione ejus concutitur ad requirendum quid intus in re sit? Quis non ubi requisivit, accedit? ubi accessit, mori exoptat (Tertullian. Apologet., cap. 50, pag. 535) ? 0966D id est, agnita et confessa illius religionis veritate, tunc exoptat quibuslibet vitam finire cruciatibus, et suppliciis? Ad Scapulam vero haec quoque fecit verba: Quisque tantam tolerantiam spectans, ut aliquo scrupulo percussus, et inquirere accenditur quid sit in caussa, et ubi cognoverit veritatem, et ipse statim sequitur (Idem, lib. ad Scapul., cap. 4) . Omnis itaque christianus post religionis suae professionem summo illius conservandae ac tuendae incensus studio, paratus est, ait adhuc Auctor noster, ad omne supplicium (Idem, Apologet., cap. 30, pag. 445) . Nihil enim, inquiebat, nostra refert in hoc aevo, nisi de eo excedere (Ibid., cap. 41, pag. 489) . Sed majori nunquam 0967A gloria de illo se migrare existimabat, quam martyrio coronatus.

Susceptae igitur christianae religionis neminem, sicut ille scite advertit, pudet, neminem poenitet, nisi plane non retro fuisse. Si denotatur, gloriatur; si accusatur, non defendit: interrogatus vel ultro confitetur: damnatus gratias agit (Apol. cap. 1, p. 269) . Neque id audacius aut temere ab illo venditatum putaveris. Alio enim in libro illud adhuc sic repetit: Neminem pudet, neminem poenitet, nisi pristinorum. Si denotatur, gloriatur; si trahitur, non subsistit; si accusatur, non defendit; interrogatus, confitetur; damnatus, gratias agit (Idem, lib. I ad Nat., cap. 1, p. 559) . Neminem igitur poenitebat se christianum esse, sed retro, sive citius et antea, non fuisse, ac summo pristinorum delictorum, 0967B in tetris idololatriae tenebris admissorum, dolore afficiebatur. Praeterea si denotetur ab aliquo se christianam religionem profiteri, et idcirco trahitur ad judicum tribunalia, non defendit: si accusatur, si interrogatur, non resistit, non dissimulat, non negat; sed ultro et glorians, confitetur (idem, Apologet., cap. 46, pag. 511) ; ac Lycurgo, de quo nos postea cum Tertulliano dicemus (Infra., cap. 14, art. 3) , longe fortior, damnatus gratias agit. Quapropter Apologetico suo finem his verbis imponit: Sententiis vestris, ethnici, gratias agimus. Cur ergo? Quia cum damnamur a vobis, a Deo absolvimur (Tertullian. Apologet., cap. 50, pag. 536) . Eumdem plane in modum Lucius, teste sancto Justino, gratias Urbico, qui illum condemnaverat, retulit: ὁ δὲ καὶ χάριν εἰδέναι ὡμολόγει 0967C πονηρῶν δεσποτῶν τῶν τοιούτων ἀπηλλάχθαι, γινώσκων καὶ πρὸς τὸν Πατέρα καὶ βασιλέα τῶν οὐρανῶν πορεύεσθαι. Ei quidem se gratiam ille debere professus est: a malis quippe dominis se liberari, et ad Deum Patrem et regem coelorum transire (Justin. Apolog. 2 ad Senat.) . Sed id, si necesse esset, infinitis propemodum exemplis facile posset comprobari.

Non mirum itaque, si quo majori crudelitate ethnici Christianos gladio demetebant, eo plures ex eorum sanguine, quasi foecundissimo semine, oriebantur. Sed audi, obsecro, Auctorem nostrum, qui hisce totidem verbis ipsosmet ethnicos alloquitur: Nec quidquam proficit exquisitior quaeque crudelitas vestra, illecebra est magis sectae. Plures efficimur, quoties metimur a vobis. Semen est sanguis Christianorum (Tertullian. Apologet., cap. 50, pag. 535) . Alibi vero: Nec deficiet, 0967D inquit, haec secta, quam tunc aedificari scias, cum caedi videtur (Idem, lib. ad Scapul., in fin.) .

Quin etiam is ipse martyrum sanguis, tam forti constantique animo effusus, omnes prorsus gentiles sive philosophos, sive alios, qui quosdam ad tolerantiam doloris, et mortis contemptum hortati sunt, eloquentia longe superavit. Nam eloquentior fuit Cicerone in Tusculanis, sicut ait Tertullianus ( Idem, Apologet., loc. cit.). Harum autem quaestionum liber primus, ut ejusdem Ciceronis verbis utamur, de contemnenda morte, secundus de tolerando dolore, de aegritudine lenienda tertius, quartus de reliquis animi perturbationibus, quintus . . . . . . . docet ad beate vivendum 0968A virtutem se ipsa esse contentam (Cicer. lib. II de Divin., pag. 248, lin. 14 et seqq.) . Facundior etiam ille martyrum sanguis fuit Seneca in Fortuitis, quae alibi deperdita (Dissertat. in Lactant., cap. 10, art. 3) , et a Lactantio citata animadvertimus (Lactant. lib. V divin. Institut., cap. 13) . In hoc autem libro de contemptu mortis disputaverat. Disertior quoque fuit ille sanguis Diogene, haud dubie Cynico, quem ipsemet Tertullianus alio in libro his verbis designat: Affectatio humana caninae aequanimitatis stupore formata (Tertullian. lib. de Patient., cap. 2) . Ille autem, teste Laertio, ad laborum tolerantiam se ipsum omni ex parte exercebat, scripsitque librum de morte, quo ad eam patienter ferendam alios procul dubio hortabatur (Laert. lib. VI, in Vit. 0968B Diogen., § 23 et 80) . Ad haec vero, idem martyrum sanguis summa eloquendi facultate vicit Pyrrhonem, qui quidem, ut notat Stobaeus, docebat nihil interesse inter vitam et mortem (Stob. serm. 120, pag. 606) . De illo autem plura Laertius, quem consule (Laert. lib. IX, in Vit. Pyrrhon., § 91 et seqq.) . Denique sanguinis hujus major fuit facundia, quam Callinici, videlicet Suctorii, ab Hieronymo citati (Hieronym. prolegom. in Daniel., pag. 1073) , qui non solum historicus, sed sophista etiam fuit. Varias autem edidit commentationes a Suida et Vossio indicatas (Suid. ad. v. Καλλίνικος; Voss. lib. II de Histor. Graec., cap. 13, pag. 225) , aliasque plures. At unam ex iis haud dubie legerat Tertullianus, ubi de patientia et contemnenda morte disseruit.

0968C Sanguis igitur martyrum majorem ad persuadendum vim habuit, quam ulla horum aliorumque ethnicorum quorumlibet scriptorum eloquentissima oratio. Neque id Tertulliano fuit probatu difficile, sed obvio omnibus, et invictissimo hocce argumento: Non tantos, inquit, inveniunt horum verba discipulos, quantos christiani factis, hoc est, effuso sanguine suo, docendo (Tertullian. Apologet., cap. 50, pag. 535) . Quantum enim ipso Tertulliani tempore multiplicati fuerint Christiani jam ostendimus. At vero illa ipsa, ita ille affatur gentiles, obstinatio, quam exprobratis, magistra est (Ibid.) . Plinius enim Secundus, ab illo prius citatus (idem, ibid., cap. 2, pag. 271) , hoc obstinationis nomine utitur in sua ad Trajanum imperatorem epistola, qua illi scripsit: se nihil invenisse in Christianis, praeter obstinationem non sacrificandi 0968D falsis illorum diis. Tum deinde haec adjecit: Neque dubitabam, qualecumque esset quod faterentur, pervicaciam certe et inflexibilem obstinationem debere puniri (Plin., lib. X, ep. 101, pag. 375) . Ethnici itaque pervicaciam et inflexibilem obstinationem appellabant hanc invincibilem Christianorum constantiam, qua omni cruciatuum tormentorumque genere excarnificari trucidarique malebant, quam vel minimum diis fictitiis dare granum thuris, vel religionem suam negare aut dissimulare. Ea igitur miranda prorsus animi fortitudo magistra erat, quae ethnicis plane persuadebat veram esse solam nostram religionem.