Articulus Primus. Quanta perversitate ethnici Christianos, sibi prorsus incognitos, nec qui qualesve essent, investigare volentes, oderant atque insectabantur.

0976D Quae de christianae Religionis veritate et sanctitate, de divinis illius documentis et legibus, de optimis sectatorum ejus moribus, de invictissima martyrum fortitudine a nobis hactenus dicta sunt, haec satis superque demonstrant hanc ipsam solam religionem veram esse, caeteras vero omnes falsas penitusque rejiciendas. Nulla igitur major excogitari potest iniquitas, quam gentilium, qui Christianos propter hujus religionis suae defensionem summa horrendaque, uti vidimus, crudelitate vexabant, excarnificabant et occidebant. Verum Tertullianus noster, ut eorumdem Christianorum caussam accuratius defendat, ad duo adhuc demonstranda aggressus est; ac primo 0977A quidem Christianos ab ethnicis, contra jus omne naturale, divinum et humanum, condemnari: secundo falsa esse crimina omnia quorum accusabantur, atque illorum reos revera esse gentiles.

Videamus itaque primo qua ille ratione probaverit primae propositionis veritatem, et ad secundam deinde veniemus. At hanc, inquit, primam caussam apud vos, romanii imperii antistites, collocamus iniquitatis odii erga nomen Christianorum, quam iniquitatem idem titulus onerat et revincit qui videtur excusare, ignorantia scilicet (Tertullian. Apologet. c. 1; et lib. I ad Nation. c. 1. p. 559) . In quibusdam autem editionibus legitur odium pro odii, sed perperam. Nam iniquitatis odii, ibi idem significat ac iniqui odii. Primam ergo Tertullianus arguit ethnicorum iniquitatem, qua prius 0977B oderant Christianos, quam scirent qui qualesve fuerint. Quae enimvero major perversitas est, quam eum odisse, quem, utrum odio vel amore dignus sit, plane nescias?

Verum ethnicos hoc caeco in christianos exarsisse odio hinc plane ostendit Auctor noster, quia omnes, qui eos retro, sive antea oderant, quia ignorabant quale sit quod oderant, simul desinunt ignorare, cessant et odisse (Ibid. loc. cit.) . In Rigaltii editione haec verba quale sit (vel sicut in nonnullis editis, esset) quod oderant, prorsus rejecta sunt. Quo autem jure, an propria auctoritate Rigaltii, an typographorum errore, nescimus quidem; sed probe scimus haec in subsequentibus et ultimis editionibus reperiri. Ea autem genuina esse Tertulliani verba communis codicum 0977C omnium consensio, et Auctoris ipsius ingenium satis aperte convincunt. Haec autem est illius argumentatio: Ubi ethnici agnoverunt qui et quales sint Christiani, quae eorum pietas ac probitas, tum protinus eos odisse desinunt. Ergo illos oderant, quia qui essent antea ignorabant.

Quamvis autem nemo, nisi naturali lumine omnino privatus, id abnuere queat, urget tamen Tertullianus, et ethnicos adhuc revincit Anacharsis auctoritate, qui diserte pronuntiavit non minus reos esse, imprudentes de prudentibus judicantes, quam immusicos de musicis (Tertull. Apologet. c. 1, p. 265) . Quae quidem hujus philosophi sententia a Laertio sic exhibetur: Θαυμάζειν δὲ ἔφη πῶς παρὰ τοῖς ἕλλησιν ἀγωνίζονται μὲν οἱ τεχνῖται, κρίνουσι δὲ οἱ μὴ τεχνῖται. Mirari se 0977D dixit quomodo apud Graecos artifices certarent, judicarentque qui artifices non essent (Laert. lib. I in Vit. Anacharsis, § 103) . Paulo vero aliter Plutarchus eam sic retulit: Ἔφη δὲ κἀκεῖνο θαυμάζειν ὁ Ἀνάχαρσις ἐκκλησίᾳ παραγενόμενος, ὅτι λέγουσι μὲν οἱ σοφοὶ παρ᾽ ἕλλησι, κρίνουσι δὲ οἱ ἀμαθεῖς. Id autem dixit Anacharsis se mirari, cum concioni interfuisset, quod dicerent apud Graecos sapientes, stulti vero judicarent (Plutarch. in Vita Solon. p. 81) . Vides sane eamdem his omnibus verbis exprimi sententiam, quae quibusdam tantum diversis enuntiatur. Nefas enim esse asseritur aliquod de rebus ignoratis ferri judicium.

At multo nequiores erant ethnici, qui Christianos oderant, et nefandis condemnabant criminibus, tametsi 0978A quales essent non solum nesciebant, sed inflexibili obstinatione, nec scire, nec inquirere unquam volebant. Nulla autem hujus intolerabilis pervicaciae, et voluntariae caecitatis alia erat caussa, nisi quia verebantur, ne quod Christianorum esset vivendi genus agnoscendo, fateri cogerentur illos, post susceptam Christi religionem, factos esse meliores.

Verum audacter illi negabant Christianorum, qui a deorum cultu defecerant, veram fuisse probitatem: Non enim, inquiebant, ideo bonum est aliquid, quia multos convertit (Tertullian. Apologet. c. 1. p. 266) , id est, ab aliqua professione ad aliam traduxit. Et certe quanti a bono, aiebant, ad malum performantur (antiquae editiones praeformantur, melius in aliis et nostris codicibus performantur, sive potius reformantur, si 0978B alicujus codicis accederet auctoritas). Addebant gentiles: Quanti transfugae in perversum? Hi autem transfugae vocantur, qui ad hostes transfugiunt, vel qui induciarum tempore ad eos commigrant, cum quibus nulla amicitia est. Atqui ii saepius, inquiebant adhuc ethnici, in perversum conversi, pejores utique fiunt. Denique acrius urgentes clamabant: Non utique eo bonum praejudicari, quia plerosque convertat, et sibi rapiat. Novi demutationem mentis in malas partes. Quot desertores bonae vitae! quot transfugae in perversum! (Ibid. et lib. I ad Nation. c. 1. p. 559.)

Sed his respondet Tertullianus id quidem a nemine negari, sed omnes ultro etiam fateri plurimos a malo sese convertisse in bonum. At id, inquit, ex mali bonique natura facile dignoscitur. Mali quippe individuae 0978C comites sunt timor, pudor, tergiversatio, poenitentia, deploratio. Quapropter malefici, ait rursus Auctor noster, gestiunt latere, devitant apparere (Id. Apologet. c. 1 p. 267) . Rigaltius vero haec duo posteriora verba auctoritate propria abstulit, nec sane advertit haec ipsa in libro ad Nationes esse repetita (Id. lib. I ad Nation. c. 1, p. 559) , sicuti illa, quae in Apologetico continenter addidit: Trepidant deprehensi, negant accusati, ne torti quidem facile aut semper confitentur; certe damnati moerent, dinumerant in semetipsos, mentis malae impetus, vel fato, vel astris imputant. At in libro ad Nationes haec posteriora verba sic immutata sunt: Exprobrant enim quod erant, in semetipsos malae mentis ab innocentia transitum vel fato imputant (Ibid. loc. cit.) . Sed ibi forsitan librarii calamo 0978D illa duo verba, vel astris, exciderunt. Solus autem Georgius Ambianensis, solaque conjectura ductus, in textu Tertulliani audacius posuit deonerant, pro dinumerant. Nam sensus illius est: Malefici in semetipsos malae mentis impetus agnoscunt, dinumerant, sibique exprobrant; eorum tamen culpam non sibi, sed astris, vel fato, imputant et adscribunt. Vidimus autem (Dissert. in Minut. Octav. c. 6, art. 4) quam communis fuerit illa gentilium falsa opinio, qua fato omnia fieri arbitrabantur. Verum nulla prorsus ex his, quae memorata sunt, mali indicia deprehenduntur in christiano, quem, ut supra animadvertimus (Cap. super. art. 2) , religionis suae nec pudet, nec poenitet, sed accusatus, et interrogatus, se christianum 0979A esse confitetur, gaudet, gloriatur, ac damnatus gratias agit.

Recte ergo Tertullianus: Quid hoc, ait, mali est, in christianis, quod naturalia mali non habet (Tertull. Apolog. c. 1, p. 269) . Sed in nostris codicibus manuscriptis legimus, quod natura alia mali non habet; fortassis non omnino male, si ibi, sicut bonis auctoribus haud plane infrequens est, subaudiatur particula, quam, hoc nimirum sensu: quod non alia, quam mali natura habet. Sed pluribus littera a antiquariorum ignorantia vel errore ibi duplicata haud dubie videbitur. Vide tamen utrum prima lectio confirmari non possit ex libro ad Nationes, in quo brevius quidem, sed non minus clare dicitur: Quod hoc malum est, in quo mali natura cessat (Idem, lib. I ad 0979B Nat. c. 1, p. 560) . Imo vero addit Auctor noster maximum in eo esse debere bonum, cujus reus gaudet, cujus accusatio votum est.

Ethnicos autem ille acrius urget (idem, Apologet., cap. 1, pag. 264) , palamque facit in Christianis nihil esse mali, qui relicto falsorum deorum cultu, ac suscepta Christi religione, meliores, quemadmodum diximus, facti fuerant. Neque id ipsis gentilibus, quidquid contra reclamarent, poterat esse incognitum. Noverant enim quantus esset christianorum ubique terrarum numerus, hincque graviter moerebant, ac de eo tam saepe quam publice conquerebantur. At quoquo modo illos agnoverint, viderant utique factos esse ex malis et improbis bonos et probos, ex impudicis pudicos, ex injustis ac sceleratis eastos, religiosos, 0979C ac sedulam virtutibus omnibus operam dantes. Et certe ipsis, ut ait Tertullianus, videbatur bonus vir Caius (manuscripti nostri, Gaius Seius) tantum quod christianus (Ibid. cap. 3, pag. 280; et lib. I ad Nation., cap. 4, pag. 564) . Mirabantur Lucium sapientem, hanc mulierem pudicam, hunc filium patri suo obsequentem, hunc servum domino suo fidelem. Mirabantur quidem has aliasque christianorum virtutes: sed hos christianos esse ferre non poterant.

Quis ergo eos potius errare diffitebitur, qui laudant quae sciunt, ait Auctor noster, vituperant quae ignorant, et id quod sciunt, eo quod ignorant, corrumpunt (Ibid.) ? In omnibus nostris codicibus legimus irrumpunt, pro corrumpunt: sed minus fortassis bene. In libro enim ad Nationes scriptum est: 0979D Pro stultitiae caecitate laudant quae sciunt, vituperant quae nesciunt, et id quod nesciunt vitiant (Loc. cit.): quod, uti vides, idem est ac corrumpunt. Si tamen malis probesque legendum irrumpunt, non omnino repugnabimus. De fama siquidem Lucanus cecinit:

Vana quoque ad vestros accessit fama nepotes,
Irrupitque animos populi. (Lucan. lib. I, post med.)
Summa igitur stultitia, caecitate ac malitia ethnici laudabant sibi cognitas Christianorum virtutes: sed illos vituperabant, ignorantes quid eorum nomen significaret. Ex ignorato autem hoc nomine vitiabant, seu corrumpebant illorum virtutes, quas nullas aut falsas esse effutiebant. At nihil certe magis iniquum, 0980A quam ex re aliqua sibi comperta aliam quam ignoras vituperare, aut ex re ignorata aliam a se agnitam corrumpere. Non minor tamen erat iniquitas Christianos ob solum suum et ignotum nomen condemnare, et occidere, nec velle unquam scire et investigare quid in eis sit aut boni aut mali. Tantum vero ab hac investigatione abhorrebant ethnici, ut iniquissimi judices illos, ad tribunalia sua ductos, audire nunquam voluerint. Secundum autem illud erat summae illorum iniquitatis caput, quod jam explorandum est.