Articulus Primus. Quibus rationibus Tertullianus ostendat nulla, vel lege, vel auctoritate, ullum hominem cogi posse ad eum, quem falsum novit, deum colendum, aut cuivis libertatem adimi, quam veram credit, religionem amplexandi.

Gentiles in summas angustias adducti, ad legum suarum auctoritatem, tanquam ultimum propugnaculum, confugere nitebantur. Nostris, inquiebant, adstringimur legibus, quae praecipiunt vexari christianos, 0986C et ad internecionem usque excruciari. Nobis ergo, ad eos torquendos, scire sufficit revera esse christianos, nec qui qualesve sint amplius perquirendum (Tertull. Apologet. c. 3, p. 282) . Sed Tertullianus respondet vanam esse ac plane absurdam hanc argumentationem, et ipsosmet ethnicos sic alloquitur: Si per leges vestras fas et necesse putatis christianos inauditos et indefensos condemnare, vim profitemini, et iniquam ex arce dominationem (Ibidem) ; ex arce, inquit, id est, forsitan, ex edito et ipso vertice civitatis (Ibid. cap. 1, p. 259) , quemadmodum initio hujus libri dixerat. Qui enim quemvis accusatum, inaudita caussa, condemnat, jubetque interfici, is procul dubio non aequi judicis fungitur officio, sed dominationem exercet iniquissimam, ac intolerandam tyrannidem.

0986D Verum ut gentilium pertinaciam penitus frangat, aliud argumentum inde eruit, quod omnibus et singulis dabant quemlibet, uno et vero excepto, deum colendi facultatem. Nam cum dixisset unum ab uno, et alium ab alio libere et licenter coli, illos sic urget: Videte ne hoc ad irreligiositatis elogium concurrat, adimere libertatem religionis, et interdicere optionem divinitatis; ut non liceat mihi colere, quem velim, sed cogar colere, quem nolim (Ibid., cap. 24, p. 418) ? Religiosus etenim cultus liber, inquit, et voluntarius esse debet, nec ullus unquam ab ullo homine aut ulla lege cogi potest ad eam, quam falsam esse novit, amplexandam religionem: Divinae siquidem rei, uti ille postea dixit, faciundae libens animus indicitur (Ibid., 0987A cap. 28, p. 435) . Rationem vero si postules, hanc tibi dabit: Humani juris et naturalis potestatis est unicuique, quod putaverit, colere; nec alii obest, aut prodest alterius religio. Sed nec religionis est cogere religionem, quae sponte suscipi debeat, non vi; cum et hostiae ab animo libenti expostulentur. Ita etsi nos compuleritis ad sacrificandum, nihil praestabilis diis vestris. Ab invitis enim sacrificia non desiderabunt, nisi contentiosi sint. Contentiosus enim Deus non est (Idem, lib. ad Scapul. cap. 2) .

Audis certe quibus Auctor noster rationum momentis ostendat juri, non solum humano, sed etiam naturali repugnare, ut quis unquam ulla vi ad suscipiendam aliquam falsam religionem aut falsi dei cultum compellatur. Cujuslibet siquidem religio nec prodest, 0987B nec nocet alteri, qui proximi sui bono aut malo nec melior nec pejor efficitur.

Deinde vero Deus ab invito et reluctante sacrificia non desiderat, nisi contentiosus sit, id est, lites et jurgia seminare velit. At talis Deus verus esse nequaquam potest. Quin etiam nemo, ait adhuc Tertullianus, ab invito coli volet, ne homo quidem (Idem, Apologet. cap. 24, p. 418) . Nam damnanda plane est simulatio, et nefaria hypocrisis, qua is se eum colere exterius fingit, quem interius spernit atque detestatur.

Ad haec vero, ea sane est hominis fragilitas, ut Deum verum saepe saepius offendat. Atqui placare illum nequit, nisi libera ac sincera animi conversione et poenitentia, aut facto maxima libertate sacrificio. 0987C Summa igitur sine injustitia nemo cogere me potest ad sacrificandum Jovi, aut cuilibet alteri deo, quem non curo an mihi propitius sit, vel iratus; multo minus si illum hominem fuisse, nec amplius existere certo certius cognoverim.

Instat adhuc Tertullianus, et colat, inquit, alius Deum, alius Jovem, alius ad caelum supplices manus tendat; alius ad aram Fidei: alius, si hoc putatis, nubes numeret orans, alius lacunaria; alius animam suam deo suo voveat, alius hirci (Ibid.) . Nonne hi omnes aequo jure aut tolerari aut condemnari debebant, nec uni potius quam alteri eripiendam, quem voluerit, colendi libertatem?

Sed non clara omnino ac perspicua sunt haec Tertulliani verba, ac forsitan dubitandi locus est utrum 0987D loquatur tantum de gentilibus, aut de iis simul et christianis, ut pluribus visum est. Quid vero si utrosque atque insuper Judaeos designasse dicatur? De Christianis siquidem et Judaeis scribere potuit: Colat alius Deum, unicum videlicet, atque omnipotentem; de ethnicis vero: Alius Jovem, sicut incompertum nemini est. De iisdem etiam Christianis dicere adhuc potuit: Alius ad coelum supplices manus tendat. Nam hi, uti vidimus (Supr. cap. 14, art. 3) , expansis manibus Deum orabant. Tametsi enim ethnicus simili modo deos suos precaretur; is christiano tamen opponi a Tertulliano videtur, qui ibidem dixit: Alius vero, nimirum gentilis, manus similiter tendat ad aram Fidei: in codicibus nostris manuscriptis legitur 0988A Fidiae, sed librariorum procul dubio errore. Tolerabilius forsitan scriptum esset Fidii, quem gentiles, ut canit Ovidius, Jovis filium et deum esse opinabantur (Ovid. lib. VI Fastor. § 4) . Recte autem Fidei, cujus tanquam deae templum erat in Capitolio, quemadmodum alibi observavimus (Tom. I Apparat. p. 866) .

Ad Judaeos vero spectare videntur subsequentia Auctoris nostri verba: Alius, si hoc putatis, nubes numeret orans. Nam de iisdem Judaeis Juvenalis cecinit:

Quidam sortiti metuentem sabbata patrem,
Nil praeter nubes et coeli numen adorant. (Juvenal. Satir. 16, v. 916.)
Cur autem adjecit Tertullianus: Si hoc putatis? Nonne his verbis eosdem Judaeos denotare voluit, quos 0988B ethnici et nubes et coelum adorare falso putabant? Huic autem a Tertulliano opponitur alius, gentilis, qui colebat lacunaria suorum scilicet templorum, ut infra ostendemus. Pergit ille, et alius, inquit, puta christianus, suam animam Deo suo voveat, et consecret; contra vero alius, ethnicus, hirci animam falso deo voveat. Canit enim Virgilius:

Ergo rite suum Baccho dicemus honorem
Carminibus patriis, lancesve et liba feremus;
Et ductus cornu stabit sacer hircus ad aram. (Virgil. lib. II Georg. v. 393.)
Martialis vero:

Vite nocens rosea stabat moriturus ad aras
Hircus, Bacche, tuis victima grata sacris. (Martial. lib. III, epigram. 24.)
Verum quid obstat quominus Tertullianus haec omnia 0988C non Christianis et Judaeis, sed solis gentilibus tribuat? Nonne Menecaeus, Codrus et Mures, de quibus nos in superiori dissertatione post Lactantium (Lactant., lib. III, cap. 12, pag. 370) disputavimus (Dissertat. in Lactant., cap. 10, art. 4) , animam suam diis voverunt. Aristophanes autem Socratem inducit nubes orantem et invocantem (Aristoph., com. Nubes, act. I, scen. 3) . Gentiles quoque sublatis, ut dictum est, in coelum manibus, deos suos precabantur. Ergo Tertullianus de his solis loqui potius videtur, et majus inde argumentationi ejus robur accedet. Recte quidem, inquies, nisi ille Jovi opponeret Deum haud dubie verum, quem adhuc singulari numero deinde appellavit. Sed quid vetat quominus ille Jovi maximo gentilium deo alium quemlibet sive majorum, sive minorum 0988D gentium deum opposuerit? Quoquo autem modo verba ejus intelligantur, ex iis recte omnino concludit ethnicos contra jus omne et fas ademisse Christianis veri Dei colendi facultatem. Per illos siquidem caeteris omnibus licebat non solum Jovem, sed, uno duntaxat vero Deo excepto, quemcumque colere falsum ac ridiculum deum. Qua enim crudelitate impii homines Christianis verum Deum honorandi tollebant licentiam, pari indulgentia patiebantur qualibet in civitate ac provincia, ut infra dicetur, a quovis homine, quem libuisset deum, etiamsi aliis penitus incognitum, coli, et adorari.

Sed jam aliquem audire nobis videmur, qui nobis in aurem insusurrat ibi Tertullianum tota via errasse, 0989A utpote qui his argumentis probare contendat concedendam esse cuilibet facultatem quem voluerit, sive verum, sive falsum, colendi deum, ac pro arbitrio aliquam religionem eligendi. Itane vero desipuit Tertullianus, qui totis, uti vidimus, ingenii viribus demonstrat solam christianam religionem veram esse et profitendam, caeteras omnes falsas et rejiciendas, qui plane penitusque contendit summum christiano esse nefas suam negare imo et dissimulare religionem, qui martyres nostros omni laude ideo cumulat, quod maluerint quibuslibet dirissimis cruciatibus excarnificari et interfici, quam tria thuris grana falsis diis adolere, ac mirabili plane constantia suum pro fidei et religionis suae defensione sanguinem fuderint. Secus vero si sensisset, suam in Apologetico aliisque similibus 0989B libris conscribendis plane gratisque lusisset operam. Non alio igitur tendunt illius argumenta, nisi ut iis demonstret neminem cogi posse ad deserendam veram, et falsam amplectendam religionem; ac iniquissimos esse gentiles, qui unicuique quemlibet deum, etsi aliis incognitum, colendi dabant libertatem, quam solis christianis verum Deum colentibus adimebant.

At alius quispiam a nobis postulabit cur ille adeo affirmate asseverat voluntariam esse religionem, qui diserte alibi dixit: Ad officium haereticos compelli, non illici, dignum est. Duritia vincenda est, non suadenda (Tertullian. Scorpiac., cap. 2) . Verum petat ille a Rigaltio quomodo Auctor noster vincendam velit haereticorum duritiam, eosque ad officium reducendos, 0989C et audiet, non vi aut coactione corporea, sed spiritualibus divinae Scripturae armis divinaque auctoritate. Ac re quidem vera ipse Tertullianus sic prosequitur: Et utique satis optimum praejudicabitur, quod probabitur a Deo constitutum atque praeceptum. Quamobrem hisce armis illos ibi revincit et expugnat.

Nobis vero adjicere liceat non eamdem esse haereticorum ac gentilium rationem. Quidquid namque de haereticis, qui verum Deum agnoverunt, sed erroribus sceleribusque suis ab Ecclesia defecerunt, statuendum dixeris; non ideo tamen ethnicis, ut recte ait Tertullianus, fas unquam fuit christianos tormentis ac cruciatibus ad falsorum deorum impellere venerationem. Nullus enim sine piaculo in errorem 0989D impellitur, imo vero nec inducitur. At nihil prohibet quominus haeretici legitima auctoritate ad eam, quam reliquerunt, reducantur veritatem.