Articulus III. Examinatur quam impune ethnici violaverint leges immodicum coenarum, supellectilis et vestium sumptum cohibentes, et quae illae fuerint ac centenariae coenae; quam audacter alias pessumdederint, ac eam potissimum, qua patricius decem argenti pondo habens, senatu submotus est; quis ille, quive libertini qui, flagra adhuc rumpentes, similes sumptuarias leges adspernati sunt.

0994A Argumentum suum prosequitur Tertullianus, et ethnicis in Christianos quarumdam legum simulatione saevientibus, objicit his non magis obligatos fuisse, quam ipsosmet ethnicos sumptuariis legibus, quae magna aequitate ac prudentia sumptus in coenis, domestica supellectile ac vestibus coercebant (Tert. Ap., cap. 4, p. 288) , aut ut ipse loqui amat, sumptum et ambitionem comprimentes (Idem., cap. 6, pag. 205) . At tanta audacia eas plane pessumdederant, ut ipsi Tertulliano respondere non potuerint, ab eis petenti: Quoniam illae leges abierunt, quae centum aera non amplius in coenam subscribi jubebant, nec amplius quam unam inferri gallinam, et eam non saginatam. Narrat vero A. Gellius se in Capitonis Atei conjectaneis legisse Senatus decretum, quo civitatis principes 0994B jurare jubebantur se in ludis Megalensibus non majores in coenas singulas sumptus facturos, quam centenos vicenos aeris sive asses, praeter olus, far et vinum patrium; neque argenti in convivio plus ponderis, quam libras centum (Gell., lib. II Noct. Atti., cap. 24) . Deinde lege Fannia cautum, ne in ludis Romanis, Plebeiis, Saturnalibus, aliisque quibusdam diebus, plures quam centeni, decemque aliis diebus, in singulis mensibus triceni, caeteris tandem diebus deni asses impenderentur. Postea vero lege Licinia indultum nuptiis ducentorum, aliis diebus tricenorum assium praeter poma et olera impensam fieri. At post haec legibus his situ et senio oblitteratis, cum plures in amplis patrimoniis helluarentur, data est a Sylla dictatore lex Cornelia, qua facultas concessa 0994C est quibusdam feriis solemnibus sestertios tricenos, aliis diebus non amplius quam ternos, in coenam impendendi. Praeterea lex Aemilia et Antia sumptus coenarum, ciborumque genus et modum adhuc praefinierunt. Lege tandem Julia, quae Augusto imperante, ut diximus, statuta est, plurimum quidem hi sumptus aucti sunt; sed ita tamen, ut certis quibusdam finibus effrenis luxuriae aestus coerceatur. Quae quidem omnia a Macrobio (Macrob., lib. III Saturnal., cap. 17) post A. Gellium explicata ( Aul. Gell. loc. cit.), Tertulliani nostri sententiam plane stabiliunt ac confirmant.

Nec majori curae illis fuit jam laudata a nobis lex Fannia, qua prohibebatur ne amplius quam una gallina, eaque non saginata, in coenam inferretur. At 0994D Plinius hujus legis mentionem facit, ac quomodo eam gentiles labefactare coeperint, his explicat verbis: Gallinas saginare Deliaci coepere. Unde pestis exorta opimas aves, et suopte corpore unctas devorandi. Hoc primum antiquis coenarum interdictis exceptum invenio jam lege C. Fannii cos. annis undecim ante Punicum bellum, ne quid volucre poneretur praeter unam gallinam, quae non esset altilis (Plin., lib. X Hist. natur., cap. 50, p. 442) , seu pinguis et saginata, et a Juvenale altilis simpliciter appellatur. Quod deinde caput translatum per omnes leges ambulavit, inventumque diverticulum est in fraude earum gallinaceos quoque pascendi lacte madidis cibis; multo ita gratiores approbantur (Juvenal. satir. 5, v. 117) . De his autem 0995A sumptuariis et cibariis legibus, plura Paulus Manutius (Paul. Manut., lib. de Legib. Roman., cap. 18) et Antonius Augustinus (Ant. August., lib. I de legib., cap. 18) , a nobis citati alia in dissertatione, ubi ex hisce legibus Arnobium post Tertullianum similiter disputantem audivimus (Dissertat. in Lactant., cap. 9, art. 1) .

Quantum autem ethnici praeclaras hasce leges spreverint, ac pro nihilo habuerint, disces ex totidem Auctoris nostri hisce verbis: Video et centenarias coenas, a centenis jam sestertiis dicendus (Tertullian. Apologet., cap. 6, p. 300) . Centenariae autem coenae, uti observat Festus, dicebantur, in quas lege Licinia non plus centussibus, praeter terrae nata impendebatur, id est, centum assibus qui erant breves nummi ex aere 0995B (Fest. ad v. Centenariae), uti supra monuimus. Noster igitur Auctor significat veteris frugalisque coenae auctos extra modum sumptus. Nam quae antea centum ut plurimum assibus debebat instrui, haec centum sestertiis dari illius tempore consueverat. Sestertius autem duos asses et semissem valebat. Centum porro sestertios rotunde dixit, numeroque certo pro incerto usus est, ut centum assium et sextertiorum oppositione, nimios coenarum sumptus exagitaret. Quis porro vitas Caesarum, a Suetonio aliisque auctoribus scriptas, vel levissime perstringendo, non animadvertit, illis regnantibus, coenas adeo fuisse sumptuosas, ut fides his historicis, tametsi fide dignis, vix habeatur? Vides sane quanta facilitate Romani antiquas ac venerandas leges suas emendaverint et infirmaverint, 0995C dum se iniquissimis in Christianos rescriptis teneri effutiebant.

Tum deinde Tertullianus asserit similiter pessumdatas leges, quae patricium, quod decem pondo argenti habuisset, pro magno titulo ambitionis Senatu submovebant (Tertullian. loc. cit.). Si quis autem a nobis petierit quis ille sit patricius, huic A. Gellii verbis respondebimus: C. Fabricius Lucinus, et Q. Aemilius Papus Romae censores fuerunt, et P. Cornelium Rufum, qui bis consul et dictator fuerat, senatu moverunt, caussamque isti notae subscripserunt, quod eum comperissent argenti facti coenae gratia, decem pondo habere (Gell., lib. XVII Noct. Att., cap. 2, p. 1005) . Audis profecto eamdem ibi ab illo, atque a Tertulliano, argenti summam notari quam Rufus habuerat. At 0995D quod ille dixit coenae gratia, hoc A. Gellius: Ob luxuriae, inquit, notam, quod decem pondo libras argenti facti haberet (Idem, ibid., lib. VIII, cap. 8, p. 289) . Eadem plane in Livii Epitome legimus (Liv. Epit. lib. XIV) . At Plinius eamdem argenti summam in supellectilem (Plin., lib. XVIII Hist. natur., cap. 6, p. 447) , Valerius vero Maximus in vasa argentea insumptam esse testificantur (Val. Max., lib. II, cap. 6, § 4) . Sed hujus verba, quae ad rem nostram plurimum faciunt, audire molestum forsan non erit. Haec autem sunt: Narravit omnis aetas, et deinceps narrabit Fabricii Lucinii censura Cornelium Rufum, duobus consulatibus et dictatura speciosissime functum, quod decem pondo vasa argentea comparasset, perinde ac 0996A malo exemplo luxuriosum in ordine Senatorio retentum non esse. Tum haec continenter subjunxit: Ipsae medius fidius mihi litterae saeculi nostri obstupescere videntur, cum ad tantam severitatem referendam ministerium accommodare coguntur, uc vereri ne non nostrae urbis acta commemorare existimentur. Vix enim credibile est idem pomerium decem pondo argenti et invidiosum fuisse censum, et inopiam haberi contemptissimam.

Nonne autem Tertullianus similiter indicat eam argenti summam a Cornelio Rufo ad fabricanda aut emenda argentea vasa impensam fuisse, qui majorem Romanorum fuxum jure merito hisce redarguit subsequentibus verbis: Video in lances, ad cibos videlicet coenantibus ferendos, parum est si senatorum, et non libertinorum, vel adhuc flagra rumpentium argentaria 0996B metalla producta (Tertul. Apol., cap. 6, p. 301) . Vitio itaque ethnicis vertit, quod tanto luxu soluti fuerint non solum senatores, verum etiam libertini, flagra adhuc rumpentes, id est, qui paucos ante dies servitutem exuerant. Servi siquidem flagris tanquam peculiari eorum supplicio caedi solebant. Quamobrem de Liburno servo Juvenalis haec cecinit:

. . . . Tarde venisse Liburnus
Dicitur, et poenas alieni pendere somni
Cogitur, hic frangit ferulas, rubet ille flagellis. (Juvenal. Satir. 6, v. 490.)
Apud Terentium vero Simon flagra et verbera servo suo Davo sic minitatur:

Verberibus caesum te, Dave, in pistrinum dedam
usque ad necem. (Terent. Andr. 1, scen. 2, v. 8.)

0996C Sed de servorum poenis fusius in sequenti dissertatione. At si tantus horum, qui vix libertatem acceperant, erat luxus, hinc conjice quantus aliorum fuerit? Quamobrem Plinius mox citatus: propter quinque pondo, inquit, argenti, notatum a censoribus triumphalem senem fabulosum jam videtur (Plin., lib. III natur. Hist. cap. 11, pag. 69) . Qua ergo ratione gentiles objectare audebant se injustis in Christianos legibus adstringi, qui aequissimas sumptuarias illas leges palam et impune everterant?