Articulus IV. Quanta licentia gentiles, spretis legibus, quae theatra orientia destruxerant, longe plura aedificaverint, in quae majoris voluptatis caussa penulati confluebant.

0996D Ad alias Tertullianus venit leges, quibus pudicitiae, morum honestati ac modestiae consultum fuerat. Palam autem facit eas adhuc tanta licentia ab ethnicis pessumdatas, quanta temeritate objiciebant se aliis plane nefariis in Christianos sancitis teneri: Quo enim abierunt, inquit, leges illae vitiorum emendatrices, quae theatra, stuprandis moribus orientia, statim destruebant? (Tertullian. Apolog. cap. 6, pag. 299) . At certe communis plerorumque omnium, uti docet Servius (Serv. in lib. II Georg. Virgilii, v. 381; et in lib. II Aeneid., v. 737) , opinio fuit primos theatri ludos in Bacchi sive Liberi patris honorem institutos fuisse, qui quidem idcirco Liberales vocabantur. Quantum autem hisce ludis mores hominum corrumperentur, 0997A nemo sane est, qui ex detestanda prorsus illorum turpitudine atque obscoenitate, de qua alibi disseruimus (Dissert. in Lactant. cap. 17, art. 1, et in Lactant. cap. 35, art. 1) facile non intelligat. Si quis tamen Auctorem nostrum non de his tantum, sed aliis etiam theatri ludis, olim eversis, sermonem revera fecisse contendat, adstipulatorem utique habebit Tullium, et eum, a quo citatur, Augustinum. Hujus enim ipsamet haec sunt verba: Romani, quamvis jam superstitione noxia premerentur, ut illos deos colerent quos videbant sibi voluisse scenicas turpitudines consecrari, suae tamen dignitatis memores ac pudoris, actores talium fabularum nequaquam honoraverunt more Graecorum, sed sicut apud Ciceronem Scipio loquitur: Cum artem ludicram, scenamque totam probro ducerent, genus id hominum non modo honore civium reliquorum 0997B carere, sed etiam tribu moveri notatione censoria voluerunt (August. lib. II de Civit., cap. 13, pag. 40 et seqq.) . Quam quidem Ciceronis sententiam, ita citatam, his laudat probatque subsequentibus verbis: Praeclara sane et laudibus romanis annumeranda prudentia, sed vellem se ipsa sequeretur, se imitaretur.

Diu itaque optimae leges non viguerunt. Nam Tertullianus ethnicos ita insectatus est: Video et theatra nec singula, nec nuda (Tertullian. Apologet. cap. 6. p. 301) : non singula quidem, quia prioribus eversis, longe plura ubique terrarum exstruxerant. Addidit, nec nuda; quoniam solebant illuc non veste communi, sed penula induti confluere. Ne enim vel hyeme, inquit, voluptas impudica frigeret, primi Lacedaemonii 0997C odium penulae ludis excogitaverant. In omnibus autem manuscriptis, et ante Rigaltium excusis codicibus, non odium penulae, sed simpliciter penulam legimus. In obscuris vero ac forte corruptis hisce verbis explicandis suum eruditi ingenium non parum sane exercuerunt. Heraldus enim putat iis forsitan significari penulam, quam arcendis pluviis Lacedaemoniorum belligera gens excogitaverat, a Romanis ad ludos patientius spectandos fuisse adhibitam. Verum Tertullianus illam non modo ad usum militarem, sed ad ludos etiam ab iisdem Lacedaemoniis inventam satis aperte declarat. Rigaltius vero suspicatur illum ironice loqui de penulis, utpote nimium gravibus et ponderosis, quae idcirco odium potius quam voluptatem creare poterant. At quorsum Tertullianus his verbis potius, quam aliis et praecedentibus et subsequentibus, 0997D ironice loqueretur?

Quia igitur Tertullianus sine ironia et affirmate loqui videtur, existimat idcirco Ferrarius eum ibi memoria lapsum, ac penulam scripsisse pro endromidem (Ferr. part. II de Revesti., lib. II, c. 1) , quae crassa etiam et hirsuta vestis erat, ac palaestrae sive potius post palaestram, non minus quam penula utilis. In suae autem opinionis confirmationem haec profert Martialis carmina:

Hanc tibi sequanicae pinguem textricis alumnam,
Quae Lacedaemonium barbara nomen habet,
Sordida, sed gelido non adspernenda Decembri,
Dona, peregrinam mittimus endromida,
Seu lentum ceroma teris, tepidumve trigona,
Sive harpasta manu pulverulenta rapis. (Martial. lib. IV, Epigram. 19.)

0998A Verum nihil prorsus necesse videtur nomen penulae, quod constanter in omnibus codicibus legitur, propter conjecturam immutari. Dubium enimvero nemini esse potest, quin Romani penulati ludis publicis interessent. Testis siquidem nobis est Suetonius Galbam imperatorem jussisse, ut illi in quodam solemni spectaculo manus penulis continerent (Sueton. in Vit. Galb., § 6) . In Dionis vero Epitome legimus Commodum imperatorem praecepisse ut ad ultimum quod dedit, gladiatorum munus senatores in theatrum venirent, Ἔν τε τῇ στολῇ τῇ ἱππάδι, καὶ ἐν ταῖς μανδύαις εἰς τὸ θέατρον εἰσελθεῖν. Equestri veste, et penula indutos venire in theatrum jussit (Epit. Dion. in Vita Commod. pag. 295) . Quo quidem ornatu nunquam antea illud ingredi consueverant, nisi imperator ex hac vita decessisset. 0998B At μανδύη significat aliquod penulae genus. Nam Lampridius de eodem Commodo: Contra consuetudinem, inquit, penulatos jussit, non togatos ad munus venire (Lamprid. in ejusd. Vita, pag. 315.)

Tertullianus itaque Romanos merito coarguit; quippe qui contra antiquum morem penula uterentur, cum publicis ludis et spectaculis, praesertim hyeme, aderant. Tunc enim, quia theatra carebant tectis, penulam sumpsere; ne frigus pluviave noceret, ac turpia ibi acta sine ullo spectarent incommodo. Contra pristinos itaque mores voluptatis caussa sumpserant penulam, quam milites ob solam necessitatem induebant. Nam de milite qui christianam religionem coram Tribuno profitebatur, gravissimas, inquit Tertullianus, penulas posuit. (Tertul., lib. de Coron., cap. 1) . De hac 0998C porro veste videsis Octavium Ferrarium, atque Bartholum Bartholinum, qui peculiares de illa disquisitiones, et alios qui de re vestiaria libros ediderunt.

Quis igitur non videt qua temeritate ethnici clamabant iniquissimis imperatorum in Christianos legibus se ad cos vexandos cogi, qui tanta audacia et impunitate alias aequissimas, theatra ob immanem morum corruptelam funditus everti praecipientes, plane despiciebant et adspernabantur. Neque alias plures perquam optimas pluris faciebant, quemadmodum Tertullianus docet, et post illum ostendemus.