Articulus VI. Expenditur quanta severitate usus vini mulieribus olim interdictus fuerit, ac quam impune, propter illius abusum, uxores a viris suis trucidatae sint: quam immoderate postea a foeminis sumptum, quae idcirco solitum osculum propinquis porrigere non audebant: quam frequens fuerit uxorum repudiatio, priscis temporibus incognita; ac qua ratione ethnici proavis suis nuntium sermone, et loquendi modo remiserint.

Nihil sane antiqua Romanorum probitate magis dignum, 1001A quam salubris illa severitas, qua vini usus foeminis ita interdictus fuerat, ut matronam, sicuti Tertullianus noster memorat, ob resignatos cellae vinariae loculos sui inediâ necarint. Sub Romulo vero quae vinum attigerat, impune a Mecenio marito trucidata est. Idcirco et oscula propinquis offerre necessitas erat, ut spiritu judicarentur (Tertullian. Apologet. cap. 6, p. 303) . Eadem plane, etsi non eodem ordine, clarius explicat Plinius: Non licebat, inquit, id (vinum) foeminis Romae bibere. Invenimus inter exempla, Egnatii Mecenii uxorem, quod vinum bibisset e dolio, interfectam fuisse a marito, eumque caedis a Romulo absolutum. Fabius Pictor in Annalibus suis scripsit matronam, quod loculos, in quibus erant claves vinariae cellae, resignavisset, a suis inedia mori coactam; Cato, ideo propinquos foeminis 1001B osculum dare, ut scirent an temetum olerent. Hoc tum nomen vino erat, unde et temulentia appellata (Plin., lib. XIV natur. Hist., cap. 13, pag. 142) . Quis autem facile sibi non persuadebit haec omnia a Tertulliano non ita simul conjungi potuisse, nisi ea vel ex ipso Plinio, vel iisdem ac ille fontibus hauserit? Paulo enim aliter Valerius Maximus narrat illam Egnatii Mecenii uxorem, eo quod vinum biberat, ab eo interemptam sine accusatore aut reprehensore (Val. Max., lib. VI, cap. 3, § 9) ; quoniam omnes existimabant optimo illam exemplo violatae sobrietatis poenas luisse (Idem, lib. II, cap. 1, § 5) .

Prius vero dixerat vini usum olim romanis foeminis ignotum; quia proximus est inde ad inconcessam venerem gradus. Quin etiam ab A. Gellio rursum citatur 1001C Cato, qui tradidit eodem modo condemnatam mulierem, quae aut vinum biberat, aut in adulterio fuerat deprehensa (A. Gell., lib. X Noct. Attic. cap. 23, pag. 557) . Ad haec vero, Athenaeus non solum vini mulieribus a Romanis interdicti mentionem facit, sed addidit insuper cellam vinariam iis non commissam, et osculum a maritis et cognatis idcirco porrectum, ut possent odoratu agnoscere utrum revera vinum bibissent (Athenae., lib. X, Deipnosoph., cap. 7, p. 429, et cap. 11, pag. 440) . De hac autem vini interdictione jam disputavimus (Dissertat. in Arnob. cap. 4, art. 1) .

Contra hanc tamen legem: Prae vino, inquit Tertullianus, nullum liberum est osculum (Tertullianus, Apologet. c. 6, p. 304) . At in illud ebrietatis vitium varii scriptores, ac potissimum satyrici poetae invehuntur. 1001D Sed sufficiet in rem notissimam haec retulisse Juvenalis carmina, quibus ea, quae non modo de ebrietate, sed luxu etiam in superiori articulo diximus, manifeste confirmantur:

Nullum crimen abest, facinusque libidinis, ex quo
Paupertas Romana perit. . . . . .
. . . . . . . . . .
Prima peregrinos obscena pecunia mores
Intulit, et turpi fregerunt saecula luxu
Divitiae molles. Quid enim Venus ebria curat?
Inguinis et capitis quae sint discrimina nescit,
Grandia quae mediis jam noctibus ostrea mordet.
Cum perfusa mero spumant unguenta Falerno,
Cum bibitur concha, cum jam vertigine tectum
Ambulat, et geminis exsurgit mensa lucernis.
I nunc, et dubita quae sorbeat aera sanna
Tullia, quid dicat notae Collacia Maura,
Maura pudicitiae veterem cum praeterit aram. (Juvenal., satir. 6, v. 293 et seqq.)

1002A Quid plura? Gentilibus adhuc probro Auctor noster vertit, quod evanuerit prisca felicitas matrimoniorum, de moribus utique prosperata, qua, per annos fere sexcentos ab Urbe condita, nulla repudium domus scripsit. (Tertull., ibid.) Visne id tibi graecis quibusdam latinisque testibus probari? Primus erit Dionysius Halicarnasseus, cujus haec sunt verba: Ὁμολογεῖται ἐντὸς ἐτῶν εἴκοσι καὶ πεντακοσίων μηδεὶς ἐν Ῥώμῃ διαλυθῆναι γάμος· κατὰ τὴν ἑβδόμην ἐπὶ ταῖς τριάκοντα καὶ ἑκατὸν Ὀλυμπιάσιν, ὑπατευόντων Μάρκου Πομπωνίου, καὶ Γαίου Παπυρίου, πρῶτος ἀπολύσαι λέγεται τὴν ἑαυτοῦ γυναῖκα Σπούριος Καρουίλλιος ἀνὴρ οὐκ ἀφανὴς, ἀναγχαζομένος ὑπὸ τῶν τιμητῶν ὁμόσαι τέκνων ἕνεκα γυναικὶ μὴ συνοικεῖν· ἦν δ᾽ αὐτῷ στείρα ἡ γυνή, ὃς ἐπὶ τῷ ἓργῳ τούτῳ, καίτοι δι᾽ ἀνάγκην γινομένῳ, μισούμενος ὑπὸ τοῦ δήμου διετέλεσεν. Constat 1002B per annos 520 nullum accidisse divortium. Septima demum supra centesimam et tricesimam olympiade Marco Pomponio et C. Papyrio consulibus, primus dicitur uxorem dimisisse Sp. Carvilius, vir non obscurus, coactus a censoribus jurare liberorum caussa se conjugem non retinere; erat enim sterilis; qui ob hoc factum, quamvis necessitate compulsus, in perpetuum exosus fuit populo (Dionys. Halicarn., lib. II Antiquit. Rom. pag. 96) .

Latini vero scriptores Valerius Maximus et A. Gellius eadem litteris mandaverunt (Val. Max., lib. II, cap. 1, § 4) , nisi quod Gellius, citato auctore Servio Sulpicio, narrat id contigisse anno Urbis conditae 523, M. Attilo et P. Valerio consulibus (A. Gell., lib. IV Noct. Attic. cap. 3, pag. 278) . Sed ibi certe aut postea subest aliquis illius memoriae, vel librarii 1002C error. Nam alio in libro scribit illud actum anno ab Urbe condita quingentesimo undevicesimo, quo alii proinde consules esse debebant, iique forsitan qui a Dionysio Halicarnasseo notantur (Idem, lib. XVII, cap. 21, pag. 1008) .

Ab his itaque tam aequis et moribus et legibus plane penitusque desciverant ethnici, quibus repudium, ait Tertullianus, jam et votum est, et quasi fructus matrimonii (Tertull., ibid.) . Neque suspiceris aliquam hic subesse illius amplificationem. Suspectum enim non habebis Senecam, cujus haec de repudio legimus verba: Numquid jam ulla repudio erubescit, postquam illustres quaedam ac nobiles foeminae, non consulum numero, sed maritorum suorum annos computant, et exeunt matrimonii caussa, nubunt repudii. Tamdiu illud 1002D timebatur, quamdiu rarum erat; quia vero nulla sine divortio acta sunt, videlicet a publicis notariis descripta, quod saepe audiebant, facere didicerunt (Senec., lib. III de Benef., cap. 16, pag. 53) . Huc quoque accedat Juvenalis, qui haec frequentissima uxorum divortia his versibus insectatur:

Imperat ergo viro, sed mox haec regna relinquit,
Permutatque domos, et flammea conterit; inde
Advolat, et spreti repetit vestigia lecti.
Ornatas paulo ante fores pendentia linquit
Vela domus, et adhuc virides in limme ramos.
Sic crescit numerus, sic fiunt octo mariti
Quinque per autumnos, titulo res digna sepulcri. (Juvenal., satir. 6, v. 223.)

Audis sane quam perspicue dixerit unam uxorem intra quinque autumnos, id est, quinque annos habuisse 1003A octo maritos. Martialis vero Tolesinam quamdam acriter corripit, quae intra unum mensem decies contra leges latas impune nupserat:

Julia lex populis ex quo, Faustine, renata est,
Atque intrare domos jussa pudicitia est,
Aut minus, aut certe non plus tricesima lux est,
Et nubit decimo jam Telesina viro.
Quae nubit toties, non nubit, adultera lege est,
Offendor moecha simpliciore minus. (Martial., lib. VI, epigramm. 7.)

Verum adeo effraenis erat haec nefaria repudiorum licentia, ut vix unquam ullis imperatorum, quarum plures adhuc exstant, legibus refrenari poluerit. Quid vero, quod non solum tot tamque praeclaras leges, quo diximus modo, conculcabant, sed debitam quoque majoribus venerationem. Quapropter illos his Tertullianus verbis alloquendo, sic urget: Habitu, 1003B id est, vestitu, victu, instructu, censu, ipso denique sermone proavis renuntiastis (Tertullian., Apologet., cap. 6, p. 305) . Et rursus alio in libro: Plane, inquit, subjacet quanta a majoribus mutaveritis, cultu, habitu, apparatu, ipsoque victu, sicut ex jam dictis patet. Adjecit autem ipsoque sermone. Cur ergo sermone etiam ac loquendi modo? Quia pristinum, inquit, ut rancidum relegatis (Idem, lib. I ad Nation., cap. 10, pag. 572) , id est, tanquam insuavem, putidum, et male olentem rejicitis.